কালদিয়া পাৰৰ গোঁসানী

(এক চমু অৱলোকন)

‘কালদিয়া পাৰৰ গোঁসানী’ এখন আঞ্চলিক উপন্যাস । কাহিনীৰ পটভূমি প্ৰাকস্বাধীনোত্তৰ সময়ৰ পৰা ক্ৰমে ২য় বিশ্বযুদ্ধ, বৃটিছ বিৰোধী সংগ্ৰামৰ পৰা আৰম্ভ কৰি অসম আন্দোলন আৰু আলফাৰ সশস্ত্ৰ বিদ্ৰোহলৈ এক  সুদীৰ্ঘ পৰিক্ৰমা । পৰ্যবেক্ষকৰ দৃষ্টিৰে এই সমগ্ৰ ঘটনাৰ সাক্ষী হৈছে উপন্যাসৰ নায়িকা । এই সংগ্ৰামবোৰৰ মাজেৰেই আকৌ নাৰী অধিকাৰৰ চেতনা , স্ত্ৰী-শিক্ষাৰ অধিকাৰ, সাধাৰণ মানুহৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থা , শোষণ , ভিন্ন সামাজিক সংঘাত , স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সময়ৰ কেতবোৰ অখ্যাত ঘটনাৰো সাক্ষী হৈছে নায়িকা । নায়িকাৰ স্বামী আৰু জ্যেষ্ঠ ভাতৃ স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ সৈতে প্ৰত্যক্ষভাবে জড়িত । তাৰ মাজেৰেই ভিন্ন মতাদৰ্শগত দন্দ্ব , সংগ্ৰামৰ পন্থাকলৈ সংঘাত , বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত বিপ্লৱী সন্ত্ৰাসবাদী কুছকাৱাজ আদিৰ প্ৰত্যক্ষদৰ্শী হৈছে নায়িকা ।

       ---গান্ধীজীৰ বিষয়ে তেনেদৰে কোৱা উচিত নহয় । তইচোন ভলন্টিয়াৰবোৰক কানীয়াই বনাই দিলি । ইন্দ্ৰই ক’লে ।

       --আলবত কম , কিয় নকম ? হেৰৌ , জগতৰ লোক চিপলৈ মৰিব ধৰিছে দেখা নাই । গৰমেন্টে এফালে খাজনা বঢ়াইছে আনফালে কানিৰ মহলদাৰ , মহাজনবোৰে মানুহৰ তেজ শুহিব ধৰিছে । দেখা নাই তহঁতে ? এতিয়া আকৌ শুনিছো অসমক সাঙুৰি জিন্নাই মুছলমান প্ৰদেশ কৰিব  । কি হবলৈ গৈ আছে এইবোৰ ? এতিয়া গণআন্দোলন বন্ধ কৰি দুই এজন প্ৰতিনিধিয়ে অনশন কৰিলে কাৰ নোম লৰিব ? অসমৰ সাধাৰণ প্ৰজাৰ প্ৰতি কংগ্ৰেছৰ কোনো অনুকম্পা নাই । বুজিবলৈ বাকী নাই আমাৰ ।  খঙেৰে ক’লে সূৰ্যই ।...

উপন্যাসৰ কাহিনী বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত বিপ্লৱী সন্ত্ৰাসবাদী কামকাজৰ সাক্ষীহৈ এনেদৰে আগবাঢ়ি গৈছে ।

... পথাৰৰ মাজৰ টঙীঘৰটোত এৰি চাদৰেৰে গামূৰ ঢাকি পদ্ম , সুৰেণ আৰু সূৰ্য । সুৰেণৰ হাতত দুটা নাইট্ৰিক এচিদৰ বটল আৰু পদ্মৰ হাতত ডাঙৰ শ্লাইডিং ৰেঞ্চ এপাত । প্ৰত্যেকৰে কঁকালত চোকা ভূটিয়া পাতাং । হাড় কপোৱা জাৰ । ধপাত হুপিবলৈ অনা খেৰৰ জোৰটোতেই হাত সেকিছে সিহঁতে । পথাৰখনৰ সিটো পাৰেই ৰেললাইনটো ।....

উপন্যাসৰ কাহিনী আগবাঢ়ি গৈছে ইংৰাজ চৰকাৰৰ  পুলিচী নিৰ্যাতনৰ মাজেৰে ।

--এইবোৰ কিতাপ পঢ়ি পঢ়ি বৃটিছ ৰাজৰ বিৰূদ্ধে ৰাইজক উচতাইছ তহতে । সব জুই লগাই দিম ।পদ্ম- সুৰেণহত ক’ত থাকে ক । ৰেললাইন ভাঙিবলৈ তয়ো গৈছিলি নেকি ? দাৰোগাই ধমকি দি সুধিলে ।

-- ৰেল লাইন ভাঙিব ? হেৰি দাৰোগা চাহাব , মই গান্ধীবাদী অহিংস পন্থাক বিশ্বাস কৰা লোক । আনৰ কথা নাজানো , এইবোৰ অপযশ মোক নিদিব । দ্বীপেনে প্ৰতিবাদ কৰি ক’লে ।

--তহত সব একে , দিনৰ পোঁহৰত গান্ধী , ৰাতি দিয় সিন্ধি , চাল্লা চোৰৰ জাত । ব’ল থানালৈ । তাত কথা পাতিম । দাৰোগাই ৰঙাচকু দেখুৱাই লাঠি জোকাৰি গৰজি উঠিল ।.....

কাহিনীত বিশ্বযুদ্ধৰ সময়বোৰ চিত্ৰিত কৰা হৈছে এইদৰে—

--মিলিটেৰীবোৰ বোজাই দি দুদিনমানৰ পৰা ৰেলবোৰো  সঘনাই অহা যোৱা কৰিছে । মিলিটেৰীবোৰ হেনো বৰ অমানুহ । মানুহৰ মাংসও খাই দিব পাৰে সিহতে । কোনোৱে কোনোৱে কয়, ৰেল লাইনৰ কাষত ছোৱালী-তিৰোতা দেখিলে হেনো ডাঙি লৈ যায় । এনে বিভিন্ন খবৰবোৰে সকলোকে আতংকিত কৰি ৰাখিছে ।…..

….কেইবাবাৰো ৰেলৰ উকিত নিশাৰ নিস্তব্ধতা ভাগিছে । দিব্যৰ চকু লাগি আহিছিলহে , হঠাত আঁতৰত এটা কৰ্কশ শব্দ, বৰভুইকপৰ শব্দৰ দৰে । শব্দটো যেন আকাশত , লাহে লাহে বাঢ়ি আহিছে ক্ৰমশ কাণতালমৰা বিকট শব্দ ।

--মাই, বাহিৰ ওলা , বাহিৰ ওলা । কিবা হৈছে অ' ।

আতংকত অমৃতপ্ৰিয়াই খপজপকৈ দিব্যৰ সৈতে বাহিৰলৈ ওলাই আহিছিল । ইতিমধ্যে ঘৰৰ সকলোৱে বাটত গোট খাইছিল ।

---এয়াৰ ক্ৰাফ্ট , যুজাৰু বিমান । দ্বীপেনে কৈছিল ।

আকাশ পোহৰ কৰি দিব্যহতৰ মূৰৰ ওপৰেদি উৰি গৈছিল কেইবাখনো যুজাৰু বিমান । জোনাক নিশা শুকুলা ধোৱাৰ কুণ্ডলী আকাশত ।…. 

উপন্যাসৰ কাহিনীয়ে চুই গৈছে কানিৰ মহলদাৰ-মাৰোৱাৰী বনিকৰ শোষণ ইত্যাদি কাহিনীৰে....

---হেৰৌ , ভবানন্দৰ ধান কাটিবলৈ মাৰোৱাৰীৰ লোক আহিছে ।

ফনীন্দ্ৰই বাৰীৰ পিছফালে কিবা কৰি আছিল । কথাশুনি সি দৌৰি আহিল ।

---ঔ ভৱ কাকা , খৰা দালৈ খেদিব নোৱাৰিলি । চাল্লা,  গৰমেন্টৰ লগত লগ লাগি এই মাৰোৱাৰী কেইটাই ৰাইজৰ মাটি ভেটি হৰফ কৰিব লাগিছে । কামৰূপৰ আধা মাটি তাহাতৰ হ’ল । সেইকেইটাই মৈমনছিঙা বাঙালী আনি চাৰিওফালে বহাইছে । হেৰৌ সৰুবাপু , তহঁতৰ গান্ধীয়ে এইবোৰ দেখেনে নাই ঔ ।

কাহিনী পাৰ হৈ গৈছে অসম আন্দোলনৰ মাজেৰে , বাওঁপন্থী আন্দোলনৰ মাজেৰে । আকৌ সেই মতাদৰ্শগত সংঘাত । স্বামীৰ প্ৰতি অগাধ প্ৰেম ,  অকালতে বৈধব্যক আকোৱালী লোৱা নায়িকাৰ মৰ্মান্তিক শোক আৰু অসহায় অৱস্থা ।  গোটেই জীৱন সংগ্ৰাম কৰি কৰি ভাগৰি পৰা নায়িকাৰ হতাশা , কেতিয়াবা আশাবাদ আদিয়ে কাহিনীক আগবঢ়াই নিছে ।

স্বাধীনতাৰ মোহভংগৰ এক অন্যতম দিশ লিপিবদ্ধ হৈছে উপন্যাসখনত ।

…সিদিনা তেওঁৰ সহপাঠী বন্ধু বিচিত্ৰ নাৰায়ন দত্ত বৰুৱা , গৌৰীকান্ত তালুকদাৰ আৰু প্ৰাক্তন ছাত্ৰ ৰজনী গোস্বামী আৰু গিৰিধৰ শৰ্মা আদিকে ধৰি কেইবাজনো সহপাঠী বন্ধু আৰু প্ৰাক্তন ছাত্ৰ আহি ওলাইছিল । তেওঁলোকৰ সৈতে বহু কথা পাতিছিল তেওঁ । দেশৰ ৰাজনীতি , সমাজনীতিৰ ওপৰত । সকলোৱে আক্ষেপ কৰিছিল, তেখেতৰ এনে অসুখৰ সময়ত এজনো কংগ্ৰেছী নেতাই খা খবৰ নোলোৱাৰ বাবে ।

--এতিয়া কাৰো সময় নাই , জখলাখনৰ চিন্তাত সকলো অধীৰ । এতিয়া মাথো ঠিকা, কমিছন আৰু নিৰ্বাচনৰ অংক । বি কে ভাণ্ডাৰীদেৱ আত্মঘাটী নহ’ল আচলতে হত্যা কৰা হ’ল তেওঁৰ দৰে প্ৰকৃত সমাজকৰ্মী এজনক । গিৰিধৰ শৰ্মাই আক্ষেপেৰে কৈছিল ।

--এৰাহে গিৰিধৰ । দেশ স্বাধীনতাৰ যি সপোন আছিল , সেয়া সপোন হৈয়েই ৰৈ গ’ল । মৃত্যুৰ আগে আগে কিবা অলপ ভাল দেখি গ’লেওঁ বৰ সুখ পালোহেতেন । মাধৱ শৰ্মাই হুমুনিয়াহ কাঢ়ি কৈছিল ।

--আপুনি মৰিব নোৱাৰে । ইমানবোৰ কাম কৰিব লগা আছে । এতিয়াই মৰিলে হবনে । বিচিত্ৰ নাৰায়ন দত্ত বৰুৱাই কৈছিল ।

--স্বাধীনতাৰ ভাগৰকন কেতিয়া মাৰিম বন্ধু ? উদাস হাঁহিৰে কৈছিল মাধৱ শৰ্মাই ।

--আপুনি জিৰাব নোৱাৰে এতিয়াই । আমি নেৰিম নহয় । গিৰিধৰ শৰ্মাই কৈছিল ।

  

নায়িকা এগৰাকী সমাজ সংস্কাৰক , পৰম্পৰাগত চিন্তাবোৰৰ পৰা সমাজক মুক্ত কৰাৰ সপোন । অৱশ্যে নায়িকা নাস্তিকো নহয় । যেনে---

বুকুৰ মাজত সেই কৃষ্ণ গোপাল , তাইৰ প্ৰতিটো দুখ আৰু যন্ত্ৰণাৰ একমাত্ৰ সাহস । নাস্তিক হব পৰাকৈ ইমানখিনি সাহস তাইৰ নাই । ধৰ্মৰ নামত আখৰে আখৰে সকলো কথা মানি লোৱাৰো পক্ষপাতি নহয় তাই । হাড়ে হিমজুৱে তাই এটা কথাই বিশ্বাস কৰে যে মানৱ ধৰ্মই সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ , সেই কথাটোকে আজীৱন দৃঢ়তাৰে বিশ্বাস কৰি আহিছে । তাইৰ ডায়েৰীৰ প্ৰতিখিলা পাততো যেন তাৰেই ৰুৰুৱনি । ডায়েৰীৰ পাতত নথকা বহু কথাই মনত পৰে দিব্যৰ । তেসত্তৰটা বসন্ত একেবাৰে কম সময়তো নহয় ।.....

 তথাপি নতুনৰ সৈতে নায়িকাৰ সংঘাত হয় । বিপ্লৱবাদী নতুন প্ৰজন্মই নায়িকাৰ সংস্কাৰবাদী চিন্তাক বিৰোধ কৰে । ...

--মা, তোৰ এই সংস্কাৰে স্থিতাৱস্থাক ৰক্ষণাবেক্ষণ দিয়ে ।

--তাৰ মানে ইমানদিনে মই যি শিকালো, যেনেদৰে তহঁতক ডাঙৰ কৰিলো, সকলো ভুল ?

ক্ষোভেৰে কয় দিব্যই ।

--ভুল বুলি কোৱা নাই মা । কিন্তু আজি সমাজৰ আমোল পৰিৱৰ্তনৰ বাবে এক বিপ্লৱৰ প্ৰয়োজন । পুৰণিকলীয়া সকলো সংস্কাৰৰ পৰা মুক্তহৈ নতুন মানুহৰ জন্মৰ প্ৰয়োজন । পিতাহতে স্বাধীনতাৰ বাবে আন্দোলন কৰিলে । তাৰ কি গতি হৈছেতো দেখিছই । কৃষক-শ্ৰমিক খাটিখোৱা জনতাৰ হাতলৈ প্ৰকৃত ক্ষমতা কাঢ়ি আনিব নোৱাৰিলে সকলো মিছা ।  অৰ্থনৈতিক মুক্তি অবিহনে নাৰীমুক্তিও সম্ভৱ নহয় ।

বিদেশী খেদা অসম আন্দোলনৰো প্ৰত্যক্ষদৰ্শী নায়িকা । আন্দোলনৰ মূল দাবীবোৰক অগ্ৰাহ্য নকৰিলেও আন্দোলনৰ মাজত গঢ়ি উঠা হিংসাক সমৰ্থন নকৰে নায়িকাই ।

--সাংঘাটিক কথা হ'ল বাই । গাওঁৰ ল’ৰাবোৰে কৰতীয়া তিনিটাক বেয়াকৈ মাৰিছে । মৰিবই কিজানি । ধৈৰ্যপ্ৰিয়াই  উধাতু খাই আহি ক’লে ।

--কৈছ কি ? আচৰিতহৈ সুধিলে দিব্যই ।

--অ' বাই , বিদেশী খেদা আৰম্ভ হৈ গৈছে । ঘৰে ঘৰে ধনু-কাড়-যাঠি-তৰোৱাল ভৰি পৰিছে । কি হয় নাজানো । ধৈৰ্যপ্ৰিয়াই ক’লে ।

--মানুহে মানুহক এনেকৈ মাৰিব নাপায় । বৰ পাপৰ কথা হৈছে । ল’ৰাহঁতক বাধা দিব লাগিব । দিব্যই ক’লে ।

--তোমাৰ কথা কোনে শুনিব এতিয়া । সবৰে মুৰত পোক উঠিছে বাই । শুনিছো আজিয়েই ল'ৰাবোৰে মুকালমুৱাত জুই দিবলৈ যাব । ধৈৰ্যপ্ৰিয়াই ক’লে ।

--কি কৈছ ? এনেকৈ জুই দি ঘৰ পুৰি , মানুহ মাৰি বিদেশী খেদিব ?

আলফাৰ সংগ্ৰামৰো প্ৰত্যক্ষ কৰিছে নায়িকাই । সংগ্ৰামৰ লগত বন্দুকৰ সংযোগ, জাতীয় মুক্তি সংগ্ৰামৰ ৰাজনীতি এইবোৰেও চুই গৈছে কাহিনীক । চুই গৈছে মতাদৰ্শগত সংঘাতবোৰো ।

--পেহী, আমিও সমাজতন্ত্ৰত বিশ্বাসী । মীৰাবাইহঁতৰ লগত আমাৰ কিন্তু তফাত্ আছে । সৰ্বভাৰতীয় ৰাজনীতিয়ে আমাৰ জাতিটোক একো দিব নোৱাৰে । ভাৰতীয় কমিউনিষ্ট সকলে ৰাষ্ট্ৰৰ ফলীয়া নহৈ ক্ষূদ্ৰ জাতিবোৰৰ মুক্তি সংগ্ৰামক সমৰ্থন দিয়া উচিত ।

উপন্যাসৰ নায়িকা কেতবোৰ সামাজিক ৰক্ষণশীলতা , পুৰুষতান্ত্ৰিক শোষণৰ সাক্ষী । তাৰ মাজেৰেই সৃষ্টি হৈছে ভিন্ন চৰিত্ৰৰ ।

--আত্মঘাটী হব নোৱাৰিলো বৌ , এই সমাজখনৰ দেখাতহে বৰ নীতি নিয়ম , ধৰ্ম কৰ্ম । বজা বিধৱা দেখিলে ইহতে সব ধুই পানী খায় । বোলো বিধৱাই অমুক কৰিব নালাগে তমুক কৰিব নালাগে । কামভাব ত্যাগ কৰি মৃত স্বামীক চিন্তি থাকিব লাগে । থুই কটা । মুখত থুৱাই দিউ সিহঁতৰ । মই এতিয়া একো নামানো বৌ , পালে মাছ মাংস সব খাওঁ । য’তে যি পাওঁ, ৰঙা নীলা সব পিন্ধো । লোকে মোক বেয়া তিৰোতা বুলি কয় । কওঁক , মোৰ কি আহে যায় ।

বাল্যবিবাহ আৰু বিধবা ভিক্ষাৰিণী । বেদনাদায়ক দৃশ্যবোৰৰ সাক্ষী উপন্যাসৰ নায়িকা ।

...ঘৰত একো নাথাকিলে শাহুমাকে বাহি ভাতকে এচিকুট নিমখ, এটা জলকীয়াৰে আগবঢ়াই দিয়ে । তাতেই তৃপ্তি সিহঁতৰ । চোতালৰ একোণত বহি কলপাতত শুকান কৰ্কৰা কেইটাকে চবোৱা দেখিলে চকুলো ধৰি ৰাখিব নোৱাৰা হয় তাই  । অথচ ইহঁতো এদিন হয়তো কোনোবা ভাল ঘৰৰ ছোৱালী আছিল । হয়তো মহাজনৰ শোষণত সৰ্বশ্ৰান্ত হৈছে কোনোবা , হয়তো স্বামীৰ মৃত্যুৰ পিছত আত্মীয় সজ্জন , পৰিয়ালে এঘৰীয়া কৰিছে ।....

.....--আই, আছনা ?  কিবা খাবা দে হা ।

দিনটোত এবাৰ হলেও তাই শুনে হৃদয়ত কৰবাত বিন্ধি যোৱা যেন লগা মাত । ষ্পষ্ট, পেচাদাৰী ! অথচ কি যে কৰুণ ।

পদুলিমুখত এই মাতষাৰ লাহে লাহে চিনাকি হৈ আহিল দিব্যৰ । এই বাক্যষাৰ কানত পৰা মাত্ৰকে তাই উচপ খাই উঠে । কি কৰুণ আৰু অসহায় এই কণ্ঠ ।

….এই বিধবাবোৰৰ যন্ত্ৰণা আৰু অভাৱ দেখিলে অন্তৰাত্মা কঁপি উঠে তাইৰ । তাই একো খাব নোৱাৰা হয় । চকুৰ আগত কেবল ভাহি থাকে সিহতৰ শুকান অভাৱী মুখ, কোটোৰস্থ চকু ।…

উপন্যাসৰ নায়িকাৰ নিজৰ যৌন জীৱনকো গোপন কৰা নাই । গোপন কৰা নাই প্ৰথম পৌৰুষৰ ষ্পৰ্শ ।

….তাই বিচনাত মূৰ থৈ ফেকুৰিবলৈ ধৰিলে । বিভিন্ন প্ৰশ্নই দোলা দি অশান্ত কৰি তুলিছিল তাইৰ মন মগজু । বাহিৰত বিজুলী ঢেৰেকনি আৰু চিপ চিপ বৰষুণ যেন শেষেই নহব । অথচ ন কইনা নিশা দোভাগলৈ অকলশৰে ! নাই, আজি তাই কৈ দিব , যি মনত আহে সকলো কব । কোব খোৱা বিষাক্ত সাপৰ দৰে খং অভিমানত ফোপাইছিল তাই ।….

এসময়ত দুৱাৰ খুলিছিল ।

...দুখন উমাল হাতে সাবটি ধৰিছিল তাইক । শক্তিশালী বাহুবন্ধনত তাই লেতুসেতুহৈ পৰিছিল । আদৰেৰে চুম্বন আকি দিছিল তাইৰ ওঠত । তাই যেন এক উকা কেনভাছ , য’ত চিত্ৰকৰে যেনেকৈ মন যায় যাদুৰ তুলিকা বুলাই গৈছে । তাই কপি উঠিছিল প্ৰথম পৌৰুষৰ ষ্পৰ্শত ।…..

স্বাধীনতাৰ পিছত বিষ্ণুৰাভাৰ বিপ্লৱী কমিউনিষ্ট পাৰ্টিৰ সংগ্ৰাম । নতুন শাসক গোষ্ঠীৰ সুবিধাবাদ আৰু ক্ষমতাৰ খোৱাকামোৰা , আন্দোলনৰ সময়ৰ বিখ্যাত নেত্ৰীৰ পিছৰ পৰ্যায়ত ভ্ৰষ্টাচাৰ আৰু আদৰ্শগত স্খলনৰো প্ৰত্যক্ষ কৰিছে উপন্যাসৰ নায়িকাই ।

ভোগবাদী সমাজৰ বিভিন্ন দিশবোৰত বিব্ৰত অনুভৱ কৰে নায়িকাই ।

…..মানুহবোৰৰ ব্যক্তিকেন্দ্ৰিকতাত অবাক হৈ পৰে দিব্যই । শেহতীয়াকৈ মানুহবোৰৰ প্ৰচণ্ড ভোগবাদী চেতনাই যেন তাইৰ দৰে শত সহস্ৰজনৰ জীৱনৰ  সমস্ত ত্যাগ , সমস্ত কৃতকৰ্মৰ ওপৰত ডাঙৰ প্ৰশ্নবোধক আঁকি দিলে । সৰহসংখ্যক মানুহেই এতিয়া নিজকে প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ নিগনি দৌৰত ব্যস্ত । অসম আন্দোলন গ’ল । এচাম নেতা হ’ল , ধনী হ’ল । সমাজখনৰ অৱশিষ্ট খিনিও টুকুৰা টুকুৰ হ’ল । তাৰ মাজেৰে এচামে এতিয়াও নিস্বাৰ্থভাবে দেশৰ বাবে , জনগনৰ বাবে কাম কৰি গৈছে । ভৱিষ্যত প্ৰজন্মই যাতে সুখী হয়, যাতে মুক্ত মানুহ হিচাপে জীয়াই থাকিব পাৰে তাৰ বাবে এচামৰ ত্যাগ অৱশ্যম্ভাৱী । কিন্তু সেইবুলি এচামে সদায় ত্যাগ কৰি যাব, আৰু এচামে সকলো সামাজিক চেতনাবোধৰ ডিঙি মুছৰি মাথো তাৰ ফলবোৰ ভোগ কৰি যাব , সেই কথাটোই বৰ আচৰিত কৰে দিব্যক ।…

বিগত দিনৰ সংগ্ৰাম আৰু মানুহৰ সুবিধাবাদী চৰিত্ৰত বিব্ৰত হ’লেও আশা এৰি দিয়া নাই কাহিনীৰ নায়িকাই । কাহিনী সমাপ্ত হৈছে তেনে এক আশাবাদেৰেই ।