Saturday, 2 November 2019

মানাহ

তই বুকুত সাবটি শুই থকা মানুহবোৰ আৰু নাই
একো একোটা কৱন্ধই এতিয়া মহানগৰীত ঘূৰি ফুৰে
বিলাসী ৰাতি
বিলাসী গাড়ী
বিলাসী মদিৰাৰ আবেশত
আঢ্যবন্ত মখমলীয় বিচনাত
কৱন্ধই কবিতা লিখে
বিপ্লৱৰ বিপনীত  বিক্ৰী হয় মগজ
কিম্বা হাত- ভৰি -জিহ্বা !

তই বুকুত লৈ লুকাই ৰখা মানুহবোৰ হেৰাল
পিঠিত গধুৰ বোজালৈ
হাতীৰ খোজৰ পানীত তৃষ্ণা দূৰ কৰা মানুহবোৰ মৰি গ’ল কেতিয়াবাই
জহি জহি ফ’চিল হ’ল
পিপলি চোবাই চোবাই লংমাৰ্চৰ শেষত
ৰোমন্থন কৰা অতীত ,
উজাগৰি ভোকৰ ৰাতি অথবা
বন্ধুৰ সৈতে
প্ৰিয়তমাৰ বিষয়ে আলাপ আৰু কত কি !

তই সকলো জানিছিলি ,
কিদৰে গেৰিলাই প্ৰেমত পৰে পখিলা
অথবা চৰাইৰ !
কালাছনিকভ্ জীৱনতো যে সাৰে থাকে
নিজিৰি নিজিৰি জুৰিৰ সুৰ ৷

তই জীয়াই থাক অ’
কেতিয়াবা পাৰিলে যামগৈ এদিন
তোৰ বুকুত শুম
তোৰ বুকুত মূৰ থৈ ওৰেটো ৰাতি সাৰে থাকিম
শিঙাল পহুৰ শব্দৰ মাজে মাজে
প্ৰস্তৰ কবৰৰ পৰা উঠি আহিব
মৃত সতীৰ্থবোৰ
যিসকলৰ সৈতে কৰমৰ্দন কৰা নহ’ল
শেষ বিদায় ক্ষণত  !

তই মোৰ বাবে পিপলি পঠিয়াব নালাগে
নালাগে তৰা গজালি অথবা
তলসৰা আমলখি
পাৰিলে অৰণ্য ভাল পোৱা বন্ধুৰ চোলাটোত  পঠিয়াই দিবি তোৰ গাৰ এধানমান সুবাস ৷
কবন্ধহঁতৰ
মগজ পঁচা দুৰ্গন্ধত
বহুদিন শুব পৰা নাই মই !
নাৰী

নাৰী এখন আদিম নদীৰ নাম
চঞ্চল
খৰস্ৰোতা
যাৰ দুপাৰ বৈ যোৱাৰ প্ৰচণ্ড হাবিয়াস
আন্ধাৰ অৰণ্যৰ ৰ’দঘন কেঁকুৰিত
যাৰ প্ৰসৱত জন্ম হয় হেজাৰ সূৰ্য সন্তান ৷

সৌৰসময়ৰ কোনো এক ক্ষণত
যিখন নদীক ৰূদ্ধ কৰা হৈছিল
প্ৰস্তৰ কঠিন বান্ধেৰে
তাৰ নাম নাৰী ৷

সময়ৰ কোনো এক আন্ধাৰ বিন্দুত
নদীয়ে উচুপে
নদীৰ বুকুৰ মাছবোৰ
ছাটিফুটি মৰে

নৈৰ পাৰত গঢ়ি উঠে ক্ৰমশঃ
সামন্তৰ সোনালী বৈভৱ
ক্ষমতা
লিপ্সাৰ
অনন্ত পৌৰুষ সভ্যতা ৷

সভ্যতাৰ ইতিহাসত উপেক্ষিত
নদীখনৰ নামেই নাৰী ৷

নাৰী
গৰ্ভপাত হোৱা এখন আগ্নেয়গিৰিৰ নাম 
নাৰী বৰ্ষাৰণ্যৰ পত্ৰহৰিৎ
নাৰী শান্ত ভিছুভিয়াছ
নাৰী জ্বলি যোৱা আমাজান
নাৰী সভ্যতাৰ আন্ধাৰ কোণৰ সেউজীয়া হিউমাচ !

যিদিনা প্ৰস্তৰ পাৰ খহি
মাছবোৰ মুক্ত হব
যিদিনা মৃত নদীবোৰৰ চকুবোৰ মাছ হব
যিদিনা গান্ধাৰীয়ে চকুৰ বান্ধ খুলি আকাশলৈ চাব
সিদিনা সূৰ্য নামি আহিব পৃথিৱীলৈ
আৰু আলিংগন কৰিব নাৰীক
 ৷
কফিন

সিহঁত উভটি গ’ল
যি বাটেৰে ঘণ অৰণ্য ফালি
নামি আহিছিল বনৰীয়া শিঙাল ম’হ
বনগাহৰিয়ে ঘূলি  লোৱা আঠুৱনি আকাশ
য’ত নিৰলে শুই থাকে
মোৰ মাঘী পূৰ্ণিমাৰ জোন ৷

গমেই নাপালো
পথাৰলৈ যোৱা বাটটো কেতিয়া
হাবিমুৱা হ’ল
আইৰ চকুপানীৰে পিছল হ’ল
ৰ’দঘাই চোতাল
ৰাতিবোৰ কেনেকৈ উৰুখিলে
নিৰ্বাক
নিঃশব্দ চুবুৰীত
কোনে চিপ ল’লে ৰাতি ৷

আচৰিত নহও একোতেই
বিলাসী চোফাত বহি
যিসকলে গায়
শান্তিৰ গীত
পোষ্টমৰ্টেম কৰে যুদ্ধৰ আৰু
সিহঁতৰ সৈতে সহবাস কৰে
যিসকলে
ৰাতি অংক কৰে
কিমান দৰত বিক্ৰী হয়
কোনটো জাতিৰ কফিন ৷

সেয়ে সিহঁতে আকৌ উভটি গ’ল
যিটো বাট পথাৰলৈ বুলি যাওঁতেই হেৰাই থাকিল
বনগাহৰিয়ে লেটি লোৱা ঘূলিৰ আকাশত
য’ত নিৰলে শুই থাকে
মোৰ  মাঘী পূৰ্ণিমাৰ জোন  ৷



জিন্দাবাদ ভাৰতবৰ্ষ

ভাৰতবৰ্ষ
তোমাৰ প্ৰতিটো দুখত মোৰ পদুলিত
বিষাদ ফাগুনী বতাহ
চকুলো টুকি টুকি আইয়ে উপবাসে থাকে
ওৰেটো ৰাতি  !

তোমাৰ প্ৰতিটো আনন্দত
সুখবোৰ যেন
আকাশত উৰি থকা কাগজৰ ৰঙীন চিলা
তোমাৰ নামতেই উদ্ যাপন কৰো আজিও
প্ৰতিটো ঋতু
বুকুত আঁকি লওঁ
-“জিন্দাবাদ ভাৰতবৰ্ষ ৷”

তোমাৰ ত্ৰিৰংগাৰ ছাঁত
নিৰাপদে থাকক বুলিয়েই
মোৰ দেশৰ প্ৰতিবিন্দু সোনফুলা মাটি
তোমাৰ জিম্মাত বিগত
বাসত্তৰটা বছৰ ৷

তোমাৰ কি অনুভৱ হয়
ভাৰতবৰ্ষ ?
তোমাৰ বাবেই যুঁজিবলৈ কাশ্মীৰ সীমান্তত নিহত মোৰ সহোদৰ ভাই
আমাৰ চকুলো শুকাই চাহাৰা হোৱাৰ পিছতো তোমাৰেই জয়জয়কাৰ দিও
তোমাৰ হেজাৰ উপেক্ষাৰ পিছতো
তোমাৰ শত্ৰুক শাওপাত দি দি
চুলি ছিঙো ওৰিটো ৰাতি ৷

এবাৰ বুকুত হাত থৈ চোৱা ভাৰতবৰ্ষ
তোমাৰ বাবেই এৰি আহিছো আমি
সোনালী সূতাৰ বাট
তোমাৰ বাবেই মৈদাম দিছো
পিতৃপুৰুষৰ বুৰঞ্জী
যাদুঘৰত মামৰে ধৰিছে হেংদান ৷

তুমি পশ্চিমৰ দেৱতাৰ সৈতে আহি
নাগপাশেৰে বান্ধিছিলা মোৰ পিতামহক
তুমি মীৰজুমলাৰ সৈতে আহি
মোৰ পদুলিতে
হেৰুৱাইছিলা বাট
তুমি ৰামসিংহৰ হাতত পত্ৰ পঠাইছিলা আপোচ অথবা যুদ্ধৰ  ৷

তথাপি তোমাৰ নামত জিন্দাবাদ দিছো
তোমাৰ পতাকাক চেল্যুট দি গুলী খোৱা 
হেজাৰ কনকলতা-মুকুন্দ কাকতি
তোমাৰ বিপদত
সোনৰ নাকফুলি ,ৰূপৰ কেৰু খুলি দিয়ে  মোৰ আই
মনত পৰেনে ভাৰতবৰ্ষ ?

পদুলিত তোমাৰ বুটজোতাৰ শব্দত
পিতায়ে নিশ্চিন্তমনে শুব নোৱাৰে ৰাতি
বানে গৰকা মোৰ পথাৰখনলৈ চাই
অৰণ্যৰ পৰা উভটিব নোৱাৰে
ফুল ভাল পোৱা মোৰ নিষিদ্ধ ভাইটো ৷

আইৰ মুখৰ ভাষাটো হেৰায় বুলি
উচুপি উঠে
অশীতিপৰ প্ৰিয় কবি মোৰ !
তথাপি তুমি নিৰুদ্বেগ
দুহাতত চাবুক লৈ
মোচত তাও দিয়া তুমি প্ৰতিদিন ৷

তোমাৰ অট্টহাস্যত বুকু কঁপি উঠা মোৰ পোনাটিক অভয় দিওঁ-
“ভয় নকৰিবি বোপাই
এইখন আমাৰেই দেশ, ভাৰতবৰ্ষ !”
যদিও আজিকালি তোমাৰ প্ৰিয় শব্দ ৰামৰাজ্যতকৈও ইজৰাইল ৷
হৰিতকৈও প্ৰিয় হিটলাৰ !

তোমাৰ বাবে কি কৰা নাই আমি ?
আমি ভাষা বিচাৰিলো
তুমি বেয়নেটেৰে আঁকি দিলা পিতাইৰ বুকু
আমি অস্তিত্ব বিচাৰিলো
তুমি হেজাৰ সন্তানৰ কটা যোৱা শিৰ
উপহাৰ দিলা আইক

মোৰ খঙাল ভাইটোৱে স্বাধীনতাৰ কথা ক’লে
তুমি কাঢ়ি নিলা মোৰ আইৰ
দুকুৰি নিটোল বসন্ত !
শ্মশানৰ সীমা মোৰ পদুলিলৈকে বাঢ়িল !

তথাপি তোমাৰ নামত
হেজাৰ জিন্দাবাদ


কোৱা ভাৰতবৰ্ষ !
তোমাৰ বাবে আৰু কি কি কৰিব লাগিব আমি ?
পাতকীৰ সূৰ্যবন্দনা

আহ ভাঙি ছিঙি আহ ধুমুহা
আহ তাণ্ডৱী মহাকাল
গগন ভেদী
মহা তৰ্জন
মহাজাগতিক মহা পৰিৱৰ্তন
সকলো শেষ হৈ যাওক
জহন্নামে যাওক
সভ্যতাৰ নামত
জহনীত যোৱাহঁতৰ ফটকাবাজী ৷   
… থুই

দেশে দেশে মহাকাশজুৰি
ৰকেট- চেটেলাইট
থিয় হৈ আছে
সদাসস্তম মিছাইল বেলেষ্টিক
যেন জনতাৰ গুহ্যদ্বাৰ ভেদিবলৈ সাজু
শাসকৰ ঠিয় বাঁহ
চা… চিফিলিচ হৈ মৰে
ট্ৰাক ড্ৰাইভাৰ
চুলাই খাই মৰে শ্ৰমিক ৷

বিশ্ব জুৰি ৰুটিৰ বাবে বিক্ৰী যৌৱন 
নৰ-নাৰী
আবাল বৃদ্ধ বনিতাৰ ক্ষত শৰীৰ
ঋণত বোজাত আত্মহত্যা কৰে কৃষক
নিম্নমধ্যবিত্ত
শ্ৰমিক-বেকাৰ

ধৰ্মৰ নামত যত শুৱৰৰ বাচ্চা
মন্দিৰ মছজিদত
ঈশ্বৰে কৰে আত্মহত্যা
বেশ্যাৰ তলপেটৰ তলত নাথাকে জাত
নাথাকে ধৰ্ম
চাল্লা লম্পটৰ জাত
এহাতে কোৰাণ আনহাতে তৰোৱাল
অহৰ্নিশে কৰিছে বলাৎকাৰ ৷

হিটলাৰে হাস্তমৈথুন কৰি
বেৰত আঠা লগাই থয়
পৱিত্ৰ স্বস্তিক
বহুজাতিক কুবেৰৰ অৰ্গাজম
বীৰ্যৰ বজাৰ গৰম
চাল্লা ইজ্জত নীলাম হৈছে গণতন্ত্ৰৰ
পক্ষাঘাত আক্ৰান্ত সংবিধান ৷

নিমখহাৰাম
শুৱৰৰ বাচ্চা নেতা
বিপ্লৱৰ নামত বদমাছি
পইচাৰ বাবে লেংটা
গুহ্যদ্বাৰ ফাটি তেজ ওলায় জাতিৰ
নিপীঢ়ীতৰ কি যন্ত্ৰণা
… থুই ৷

মই কবি
বিদ্ৰোহী
মাতাল
নৰকৰ কীট
মই নজৰুল মই মোলাইছ
মই স্বাধীনতা
নকৰো কাকো কুৰ্ণিছ ৷

ধ্বংস হৈ যাওক যত শাসক মীনাৰ
কুবেৰৰ বিশ্ব মছনদ
আকাশৰ পৰা
সৰি পৰক সকলো চেটেলাইট
ক্লীৱ হওক শোষকৰ
বেলেষ্টিক থিয় লিংগ ৷

মহাজাগতিক মহাধ্বংসৰ শেষত
ফুলিব সুগন্ধী পুষ্প
সোনালী ঘাঁহনিৰ সেউজীয়া অৰণ্যত
পুনৰ উদিত হব সূৰ্য
আলোকিত কৰি সমস্ত সৃষ্টি
সমস্বৰে গাম
পোঁহৰৰ জয়গান
ঔম জৱা কুসুম শংকাসং
কাশ্যপেয়ং
মহাদ্যুতিম ধনতাৰিং
সৰ্ব পাপঘ্ন প্ৰনতঃহস্মী দিবাৰকম্ ৷

“I bow to him, the son of sage Kashyap,
whose colours are like flowers,
the one who is known as
destroyer of darkness,
all sins,
and ignorance
and provides life and daylight. ”

 ’ৰক্তিম’






Wednesday, 28 August 2019


সূৰ্যপুত্ৰ

মঞ্চৰ আঁৰকাকাপোৰ আঁতৰি যাব ।
ধোঁৱাময় মঞ্চ । মঞ্চৰ মাজত বেকগ্ৰাউণ্ড স্ক্ৰীনৰ প্ৰায় গাতে লাগিথকা এখন বেদী । বেদীৰ আগফালে পেলাই থোৱা এটা চকা (গৰু গাড়ীৰ দৰে চকা হ’লে ভাল) । বেদীত নায়কে সূৰ্য প্ৰণামৰ ভঙ্গীত থাকিব আৰু সূৰ্যমন্ত্ৰ আবৃত্তি কৰিব । নায়কৰ গাত ফ’কাচ ।

ঔঁমঃ জৱা কুসুম শংকাসং
কাশ্যপেয়ং মহাদ্যুতিম ধনতাৰিং
সৰ্বপাপঘ্ন প্ৰনতঃহস্মি দিৱাকৰম্ ।

(নেপথ্যৰ পৰা -I bow to him, the sun of sage kashap whose colours are like flowers, the one who is known as destroyer of darkness, all sins and ignorance and provides life and daylight )
নায়ক ফ্ৰীজ হৈ থাকিব ।

মিউজিক । ৰাভাৰ হাচং গীতৰ সুৰ ।
মানুহ কেইজনমানে নাচি নাচি প্ৰবেশ কৰিব ।
হুৰ চে….হুৰ চে..হুৰ হুৰ হুৰ হুৰ চে….

নাচি নাচি মঞ্চত প্ৰবেশ কৰিব আৰু প্ৰস্থান কৰিব ।
মিউজিক-ড্ৰাম বাজিব । ডুম..ডুম…ডুম
ড্ৰামৰ মাত শুনি সচেতন হব নায়ক আৰু ইফালে সিফালে চাব ।

তিনিজন কলা পোছাক পিন্ধা লোকে frog jump দি মঞ্চৰ এফালৰ পৰা প্ৰবেশ কৰিব, চৌদিশে ঘূৰিব আৰু উৰুলী দিব । পিছে পিছে খলনায়কৰ প্ৰবেশ । কলা পোছাক পিন্ধা তিনিজনে খলনায়কৰ চৌদিশে Frog jump মাৰি থাকিব ।
খলনায়ক-এই মানুহবোৰক কোনে মুক্তি দিলে । কোনে ?
নায়কঃ-কোনে কাক মুক্তি দিব পাৰে । স্বাধীনতাতো মানুহৰ জন্মস্বত্ত্ব অধিকাৰ ।
খলনায়কঃ- স্বাধীনতা ? হাঃ হাঃ হাঃ, সকলো মোৰ নিৰ্দেশত চলিব । এই আকাশ-বতাহ-মাটি সকলো মোৰ । আৰু তহঁত মোৰ দাস ।ঐ ধৰি আন সিহঁতক ।

(কলা কাপোৰ পিন্ধা তিনিটাই প্ৰস্থান কৰিব। (আৰ্টিষ্টিক ভংগীত । সকলো movement বিমূৰ্ত আৰু প্ৰতিকী ।)

নায়ক-কোন তহঁত
খলনায়কঃ-আমি আন্ধাৰ । আমি সূৰ্যৰ শত্ৰু । আমি নিতৌ বিলাও অজ্ঞান আৰু অসমতাৰ আন্ধাৰ । আন্ধাৰেই সত্য । আন্ধাৰতেই আমি তৃপ্ত ।
নায়কঃ-মিছা কথা । সূৰ্যৰ মহাজাগতিক পোহৰৰ আগত কোনো আন্ধাৰেই টিকি থাকিব নোৱাৰে । মিছা স্বপ্ন তোৰ ।
খলনায়কঃ- ঐ, সূৰ্যৰ কথা নকবি , জিভা ছিঙি পেলাম তোৰ । 

(ডায়লগ কৈ কৈ ক্ৰমশঃ খলনায়ক বেদীলৈ উঠিব আৰু নায়ক নামি যাব ।)
নায়ক-মোৰ জিভা কি ছিঙিবি তহঁতে ? এই সূৰ্যৰ বাবেই প্ৰতাপ ৰাভাই নিজৰ জিভা নিজেই কামুৰি ছিঙিছিল । সূৰ্যক ভয় কৰ বাবেই জোৱান-অৱ-আৰ্কক পুৰি মাৰিছিলি তহঁতে । সূৰ্যৰ বাবে আইৰ হেজাৰ সন্তানে হাঁহি হাঁহি প্ৰাণআহুতি দি আহিছে যুগে যুগে । তই কি জিভা ছিঙিবি মোৰ ?

খলনায়ক-তহঁত সকলো মোৰ হাতৰ পুতুলা । সকলো আন্ধাৰৰ দাস এতিয়া । এই আন্ধাৰত চকু ছাত মাৰি ধৰিব তহঁতৰ । নিজে নিজেই মৰিবি । বঙহৰ মাংস কাটিবি । ভাতৃৰ ডিঙি চেপিবি । হাঃ হাঃ হাঃ ….ঐ লৈ আহ… দেখুৱাই দে ইয়াক । আন্ধাৰক খেদি হেনো পোঁহৰ আনিব মূৰ্খই । হাঃ হাঃ হাঃ

নায়কঃ-মিছা কথা…মিছা কথা কৈছ তই । তই কেতিয়াও সফল হব নোৱাৰ । পোঁহৰৰ আগত আন্ধাৰে কেতিয়াও টিকি থাকিব নোৱাৰে । মোৰ ভাইহঁত ঐক্যবদ্ধ হৈছে । তোৰ বিনাশ নিশ্চিত ।

খলনায়কঃ-হাঃহাঃহাঃ…কল্পনাৰ সাগৰত উটি ভাহি বাস্তৱক পাহৰি গৈছ মূৰ্খ । বাস্তৱক চাবলৈ সাহস আছে জানো তোৰ ? তই নিজেই মৰিবি । হাতাশাত ডুব গৈ আন্ধাৰত আত্মহত্যা কৰিবি তই ।

মিউজিক—ড্ৰাম বাজিব
(কলা পোছাক পিন্ধা তিনিওজনে গৈ এডাল ৰচিতে বান্ধি আনিব কেইজনমান লোকক । ইজনে সিজনৰ ডিঙি চেপিছে ।)

খলনায়ক-চা.. চা মূৰ্খ, কেনেকৈ আত্মবিভাৰ হৈ নিজৰ মাজত খোৱাকামোৰা কৰিছে চা ।  কিমান সুখী ইহঁত । কিমান তৃপ্ত । ইহঁতে পোঁহৰ বেয়া পায় । ইহঁতে সূৰ্যক ঘিণ কৰে । চা..মোৰ প্ৰতি কোনো অভিযোগ নাই ইহঁতৰ ।

নায়কঃ- ঐ…ঐ কি কৰিছ তহঁতে…কি কৰিছ তহঁতে…এবাৰ আইৰ মুখলৈ চা…এবাৰ চা…তহঁতৰ এবাৰো কানত পৰা নাই নে আইৰ কান্দোন । তহঁতে পাহৰি গৈছ নেকি, সেই যে গাইছিলি হুৰ চে..হুৰ চে…হুৰ হুৰ হুৰ চে….
খলনায়কঃ- হাঃ হাঃ হাঃ…

(নেপথ্যত বিষাদ সুৰ ।)

এনেতে মহিলা এগৰাকীয়ে কোলাত কেচুৱা লৈ আতংকত বিপৰীত দিশৰ পৰা ঢপলিয়াই প্ৰবেশ কৰিব আৰু সমূখৰ দৃশ্য দেখা পাই ক্ষন্তেক তভক মাৰি থাকি দৌৰি ওলাই যাব । তাই সোমোৱা দেখি খলনায়ক আৰু বাকীবোৰেও তাইৰ ফালে চাই তভক লাগি ৰব । তাই দৌৰি ওলাই যোৱাৰ লগে লগে খলনায়কৰ ডায়লগ)

খলনায়ক—এ… এইজনী কোন আছিল । কোন আছিল তাই ? ঐ ধৰ তাইক ..ধৰ..
মিউজিক-ড্ৰাম
(ক’লা পোছাক পিন্ধা এজনে খেদি যাব । বাকী কেইটাই মানুহকেইটাক চোচোৰাই লৈ প্ৰস্তান কৰিব । )

নায়ক—তাইৰ কোলাত কোন আছিল সেয়া জান ?
খলনায়ক-কোন ?
নায়ক-সূৰ্যপুত্ৰ ।
খলনায়কঃ-হাঃ হাঃ হাঃ খাবলৈ নোপোৱা দৰিদ্ৰ তিৰোতাৰ কোলাত সূৰ্যপুত্ৰ ? বলিয়া হৈছ তই । তোৰ মগজে কাম নকৰা হৈছে ।হেৰ, ভোকে পিয়াহে ৰাস্তাত কাগজ বুটলি থাকিবি দুদিন পিছত । বাটৰুৱাই কেতিয়াবা আধাখোৱা ৰুটি এখন দলিয়াই দিব, আৰু তই তাকেই সূৰ্য বুলি আৰাধনা কৰিবি । মূৰ্খ..হাঃ হাঃ হাঃ

নায়কঃ-তই ভুল কৰিছ । এবাৰ সূৰ্যটোলৈ চাচোন । চা কিমান উজ্জ্বল । আৰু দূৰৈৰ সেই বাটটো দেখিছ ? সেই বাটটো এদিনতে হোৱা নাই । আমাৰ আই-পিতাই, আমাৰ পূৰ্বপুৰুষৰ কঠিন শ্ৰম, তেজ-ঘাম আৰু তহঁতে খহাই পেলোৱা গাৰ মঙহেৰে স্তৰে স্তৰে থাহ খাই খাই বাটটো হৈছে । বৰ কঠিন বাট সেয়া ।

খলনায়ক-হাঃ হাঃ হাঃ…সেই বাটটো মই গঢ়া মূৰ্খ । মই গঢ়া । এই বাটেৰে যিমান গৈ থাকিবি সিমানেই আন্ধাৰলৈ সোমাই গৈ থাকিবি । তাৰ পিছত আছে এটা গুহা । প্ৰাগঐতিহাসিক আন্ধাৰ । মোৰ সাম্ৰাজ্য । হাঃ হাঃ হাঃ

নায়কঃ- ভুল কৰিছ । তইতো সদায় গুহালৈকে টানিছ আমাক । আমিহে পোঁহৰ বিচাৰি বিচাৰি বাট মোকোলাইছো । সূৰ্যৰ পোঁহৰক তইতো আৰু বাধা দিব নোৱাৰ । পাৰিছনে বাধা দিবলৈ ?

খলনায়কঃ- আকৌ সূৰ্য..আকৌ সূৰ্য…পাগল কৰি দিবি তই । হেৰৌ, আন্ধাৰেই একমাত্ৰ সত্য । পোঁহৰ মাথো এক চয়াময়া ক্ষণিক আবেগ । সকলোৱে ঘূৰি ঘূৰি পুনৰ সেই গুহালৈ সোমাব লাগিব ।  এয়াই সত্য । নিৰ্মোহ বাস্তৱ ।

নায়কঃ- তই আকৌ ভুল কৰিছ । তই হেজাৰ বিচাৰিলেও আমাক আৰু হেজাৰ বছৰ পিছুৱাই নিব নোৱাৰ । মানুহে যি এৰি আহিছে তালৈ আৰু কোনোৱে জোৰ কৰি উভটাই নিবলৈ নোৱাৰ । সূৰ্যপুত্ৰই যুগে যুগে মানুহক বাট দেখুৱাই লৈ গৈছে পোঁহৰলৈ । আন্ধাৰৰ পৰা মুক্তি হবই ।

খলনায়কঃ-সপোন দেখি থাক মূৰ্খ । সমগ্ৰ সৃষ্টি ধ্বংস হৈ যাব কিন্তু তহঁতৰ সপোন কেতিয়াও সাকাৰ নহব । এয়া মই ক’লো মই ।

নায়কঃ-এয়া সপোন নহয়, এয়া আমাৰ অধিকাৰ । এয়া বিৱৰ্তনৰ প্ৰতিশ্ৰুতি । এবাৰ সূৰ্যটোলৈ চা । সৌ বাটটোলৈ চা । যি বাটেৰে এদিন নামি আহিব সূৰ্যপুত্ৰ । ফুলৰ দৰে তাৰ গাৰ বৰণ । সেই বাট পোঁহৰৰ বাট । সেই বাট সকলো আন্ধাৰৰ পৰা পোঁহৰৰ বাট । চা ..এবাৰ চা ।

(নায়কে ক্ৰমশঃ বেদীলৈ উঠি যাব । আৰু মন্ত্ৰোচ্চাৰণ কৰিব ।

ঔঁমঃ জৱা কুসুম শংকাসং
কাশ্যপেয়ং মহাদ্যুতিম ধনতাৰিং
সৰ্বপাপঘ্ন প্ৰনতঃহস্মি দিৱাকৰম্ ।)

মিউজিক—ড্ৰাম.

খলনায়কঃ-ঐ চুপ কৰ…চুপ…সূৰ্যৰ দালাল তই । পোঁহৰৰ কমিছন খাৱ । মূৰ্খ..তোৰ সূৰ্যই পাহাৰৰ সিপিনে বাট হেৰুৱালে । পোঁহৰৰ বাটত এতিয়া কংক্ৰীটৰ ওখ প্ৰাচীৰ । এতিয়া সুবিধাবাদৰ মখলমীয় বাটত পিছল খাই পৰে তোৰ সূৰ্য । সূৰ্যপুত্ৰৰ পয়া লাগিছে । প’লিও হৈছে …হাঃ হাঃ হাঃ… তই আকৌ দালালি কৰিবলৈ আহিছ সূৰ্যৰ ?

(খলনায়ক লাহে লাহে বেদীলৈ উঠি যাব । বেদীৰ পৰা নমাই দিব নায়কক । মাৰি বগৰাই দিব বেদীৰ কাষত থকা চকাটোত । নায়কে চকাটোত ধৰি থিয় হব । খলনায়কে প্ৰস্তান কৰিব ।) ।

মিউজিক…ে
নায়কে চকাটোত ধৰি বহিথাকিব । এনেতে হাউলী যোৱা মানুহ কেইজনক ৰচিৰে চুচুৰাই লৈ আহি থাকিব কলা পোছাক পিন্ধা এজনে । নায়কক cross কৰিব । সেইসময়তেই কোলাত কেচুৱা লোৱা তিৰোতাই প্ৰবেশ কৰিব । শংকা আৰু বিষাদ সুৰ । ক্ৰমশঃ বেদীৰ কাষলৈ গৈ সন্তানটিক মৰম কৰিব ।

মিউজিক—ভায়োলীন…
(বিষাদ গীত এটা তাই গাব ।)

নায়কে চকাটোত হাউলী থাকিব । যেন নিচুকনি গীত শুনি টোপনি আহিছে নায়কৰ ।

বামুনে প্ৰবেশ কৰিব ।
বামুনঃ-ছিঃ ছিঃ ছিঃ….চুই দিলে…চুই দিলে….ঔম গঙ্গা…ঔম গঙ্গা…কাৰ যে মুখ চাই ওলাইছিলো । হেৰৌ মোক চিনি পোৱা নাই মই কোন । স্বৰ্গলৈ যোৱাৰ বাটত তলা লগাই থম । বাপ্পেকে গম পোৱা নাই । হেৰৌ ৰৌ ৰৌ নৰকত পৰিবি । এনেও তহঁতে স্বৰ্গলৈ গৈ হালেই মাৰিব লাগিব পাৰিজাত ফুলৰ বাগিছাত ।নীচ জাত । থুই ।(নেপথ্যলৈ চাই চাই গালি পাৰি পাৰি সোমাব ।)

(সোমাই ইপিনে সিপিনে চাই নায়কক ভালকে ঘূৰি ঘূৰি চাব । তাৰ পিছত বেদীত থকা তিৰোতাগৰাকীলৈ চাব ।)

বামুনঃ-ছিঃ ছিঃ ছিঃ…পুৱাই পুৱাই আকৌ বিধৱাৰ মুখ । যাত্ৰা নাস্তি আজি । এইজন বা আকৌ কোন মহাপুৰুষ ! ধেই… উভটি যাওঁগৈ…। 

নায়কঃ- মনৰ লেতেৰাবোৰ দূৰ কৰা দেউ । এনেই পৱিত্ৰ হবা ।
বামুনঃ- হেঃ , হেৰা, কি ক’লা ?
নায়কঃ- তুমি গা ধুই অহা নাই আজি দেউ ।
বামুনঃ- মই ? গা ধোৱা নাই ? হেৰা কোনহে তুমি ? কেনেকৈ জানিলা মই গা ধুইছো নে নাই ? সূৰ্য উঠাৰ আগতেই মই গঙ্গাস্নান কৰো । ঔম বিষ্ণু…ঔম বিষ্ণু ।
নায়কঃ- সূৰ্যস্নান কৰা ।
বামুনঃ- সূৰ্যস্নান ? আচ্ছা ৰবা । তুমি কি ক’ত কিয় বিখ্যাত ?
নায়কঃ-মই সূৰ্যৰ উপাসনা কৰো ।
বামুনঃ-আচ্ছা…বৰ ভাল কথা । পিছে কি চলাইছা এইটো ? ৰবা ৰবা..এইটো মোৰ দক্ষিণাত পোৱা গৰুগাড়ীৰ চকাটো নহয় জানো ?
নায়কঃ- পুৰোহিত হৈ বস্তুক কিয় আশা কৰা ? লোভ-মোহ এইবোৰ তোমালোকৰ শোভা নাপায় ।
বামুনঃ-এহ..ৰবাহে…বৰ জ্ঞান দি আছা ।
নায়কঃ- তাকো বিনামূলীয়া ।
বামুনঃ-আচ্ছা কোৱাচোন, এই চকাটো চলাই চলাই আনিছা নে দাঙি আনিছা ?
নায়কঃ-কিয়
বামুনঃ- তুমি ক্ষত্ৰিয় নে বৈশ্য নে শূদ্ৰ মই ধৰিব পৰা নাই ।
নায়কঃ- মইজন্মসুত্ৰে দলিত । তাত মোৰ কি দোষ দেউ ।
বামুনঃ- ছিঃ ছিঃ ছিঃ…যাত্ৰা নাস্তি আজি…যাত্ৰা নাস্তি…..(প্ৰস্তান কৰিব)
নায়কঃ- তুমি আন্ধাৰ জগতৰ বাসিন্দা । পোঁহৰলৈ আহা দেউ । চোৱা, জগতখন বৰ ধুনীয়া ।

মিউজিক---ড্ৰাম বাজিব । ড্ৰামৰ তালে তালে ভয় খাব তিৰোতাগৰাকীয়ে । বেদীৰ পৰা নামি আহিব । প্ৰবেশ ঘটিব আন্ধাৰৰ । Frog Jump ।

খলনায়কঃ-কলৈ গল …কলৈ গল…ঐ তই দেখিছনে নাই তাইক ?
নায়কঃ- দেখিছো
খলনায়কঃ--কলৈ গল..কোন ফালে গল
নায়কঃ- সূৰ্য অহা বাটেৰে…
খলনায়কঃ-- অপদাৰ্থ…বলিয়া কুকুৰ তই ।ক..কত আছে তাই(চুলিত খামুছি)
নায়কঃ- তাই কোলাত এটুকুৰা পোঁহৰ লৈ ফুৰিছে । আন্ধাৰত ভালদৰেই দেখা পাবি । মোক কেলেই সুধিছ ।
খলনায়কঃ-- তাইক নাপালে তোকেই কাটি টুকুৰা টুকুৰ কৰিম । ঐ বল । (প্ৰস্থান কৰে)

(নায়কে চকাটোত এহাতেৰে ধৰি আউজিলৈ বহি থাকিব । ৰাতিৰ জিলিৰ মাত । হঠাত্ ড্ৰামৰ শব্দ । কলা কাপোৰ পিন্ধা এজনে ৰচিৰে টানি আনি থাকিব মানুহ চাৰিজনক আৰু আনদিশেৰে প্ৰস্তান কৰিব । এনেতে বিপৰীত দিশৰ পৰা পুনৰ প্ৰবেশ তিৰোতাৰ ।)

তিৰোতাঃ- মোক অকন আশ্ৰয় দিয়া । কলৈ যাম মই…কত জিৰাম অকন…চৌদিশে আন্ধাৰে খেদি ফুৰিছে...দৌৰি দৌৰি ভাগৰি পৰিছো …উশাহ বন্ধ হৈ পৰিছে মোৰ ।
নায়কঃ-তোমাৰ কোলাত সূৰ্যপুত্ৰ । কোনেও একো কৰিব নোৱাৰে । ৰাতি যিমান আন্ধাৰ হয়, দোকমোকালিটো সিমানেই উজ্জ্বল আৰু মহীয়ান হয় ।
তিৰোতাঃ- কিন্তু মই যে আৰু নোৱাৰা হৈছো । শক্তি ক্ষয় হৈ আহিছে মোৰ । মই আৰু সহিব নোৱাৰো ।
নায়কঃ- তুমি পাৰিবা । কাৰণ তুমি মাতৃ । দৈৱকীয়ে পাৰিছিল । মেৰীয়ে পাৰিছিল । তোমাৰ কোলাত সূৰ্যপুত্ৰ । তুমি পাৰিবই লাগিব ।
তিৰোতাঃ- তোমাৰ ছাঁত অকল জিৰাবলৈ দিয়া…অলপ…ৰাতিটো পুৱালেই মই গুচি যাম ।
নায়কঃ- মইতো নিজেই নিস্বঃ….ঢপলিয়াই ফুৰিছো পোঁহৰ অকন বিচাৰি । তথাপি জিৰাব খুজিছা জিৰোৱা…মোৰ প্ৰাণ থকালৈকে মই আছো ।

নায়কে চকাটোত আউজি বহি থাকিব । তিৰোতাগৰাকীও কাষতে বহি পৰিব । ফকাচ গাত পৰিব দুয়োৰে ।
নায়কঃ- ৰাতিটো পুৱাব । সোনকালেই পুৱাব ।
তিৰোতাঃ-সূৰ্যটো ওলাব নে ।
নায়কঃ- ওলাব । আন্ধাৰ আঁতৰি যাব । শান্তিৰচৰাইবোৰে ৰমলিয়াই ৰমলিয়াই পোহৰ উদযাপন কৰিব । জকমককৈ ফুলবোৰ ফুলিব । সেউজীয়া পথাৰবোৰ ভৰুন হব ।
তিৰোতাঃ- সঁচাই কৈছানে
নায়কঃ- অ, সঁচাই কৈছো । চোৱা , সৌৱা আকাশত ফেহুজালি দিবলৈ ধৰিছে । চোৱা ।
তিৰোতাঃ- কিন্তু পশ্চিম আকাশত কলীয়া ডাৱৰ । এজাক ধুমুহা আহিব অচিৰেই ।
নায়কঃ-এৰা…সঁচাকৈয়ে ।
(দুয়ো আকাশলৈ চাব)
তিৰোতাঃ-(হঠাত্ বহাৰ পৰা উঠি)মই যাব লাগিব । যাব লাগিব । ধুমুহাজাকৰ পৰা বচাব লাগিব মোৰ পোনাটিক ।
নায়কঃ-কলৈ যাবা
তিৰোতাঃ- নাজানো…কিন্তু যাব লাগিব । যাব লাগিব ।

(তিৰোতাগৰাকী প্ৰস্থান কৰিব । বহি থকাৰ পৰাই তিৰোতাগৰাকী যোৱালৈ চাই থাকিব নায়কে । )

মিউজিক । কমেডী সুৰৰ ।
বামুনে টিলিঙা বজাই বজাই মন্ত্ৰ পাঠ কৰি কৰি প্ৰবেশ কৰিব ।
বামুনঃ-ছেঃ ছেঃ ছেঃ…আজিও হল আৰু মোৰ । হে প্ৰভু ঈশ্বৰ…কি পাপ কৰিলো মই ….হেৰা চক্ৰধ্বজ…কিনো সদায় সদায় চকাডাল চলাই চলাই থাকাহে ।
নায়কঃ- মইতো চকা চলোৱা নাই । এই চকাই সকলোকে চলাইছে । তোমাকো চলাইছে । মোকো চলাইছে ।
বামুনঃ- আচ্ছা..মানে তুমি কব বিচৰা যে, এই চকাটোৱে মোক চলাইছে ।
নায়কঃ-হয় দেউ । অকল তোমাকেই নহয় । সমস্ত বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডকো চলাইছে । এই চকাৰ বাবেই ৰাতি আৰু দিন , দিনৰ পিছত ৰাতি । এই চকাৰ বাবেই পোহৰৰ পৰা আন্ধাৰ । আন্ধাৰৰ পৰা পোহৰ ।
বামুনঃ-এও কিজানি পূৰ্বজন্মত দাৰ্শনিক আছিল । আচ্ছা…চকাটো কোনফালে যায় কোৱাচোন ।
নায়কঃ-নাজানো দেউ, কিন্তু খাটাং যে পিছলৈ নাযায় । ই সদায় পুৰনিক পিছ পেলাই আগবাঢ়ে ।
বামুনঃ- পিছফালে কিয় নাযায় বাপু । গুটকা লগাই থৈছা নেকি চকাৰ তলত ।
নায়কঃ-পিছফালে নাযায় দেউ । কাৰণ পিছফালে আছে তোমালোকৰ সহস্ৰবছৰৰ এলান্ধুকলীয়া চিন্তা । অজ্ঞানতা । শোষণ-বঞ্চনা ।
বামুনঃ- এৰা, ইমানদিনে আমি তোমালোকক দুখত ৰাখিছিলো । এতিয়া সুখ হব । হেৰা, আগত কি আছে তুমি নিজেই নাজানা । সব কৰ্মফল তোমালোকৰ । লাহে লাহে আগবাঢ়িবা । নহলে পিছল খাই পৰি হাড়-মূৰ ভাঙিলে কোনো কামত নাহিব তোমাৰ এই দেখনিয়াৰ শৰীৰ ।
নায়কঃ-চক্ৰবত্ পৰিৱৰ্তন্তে সুখানি চ, দুখানী চ । মইতো নিমিত্ত মাত্ৰ । মইতো বিচাৰিছো এধানমান সামান্য পোহৰ । এই শোষণ-বঞ্চনা, অসমতা-অজ্ঞানতাৰ পৰা মুক্তি । চাই থাকিবা, এদিন সকলো মানুহেই তোমালোকক আন্ধাৰ পিতনিত এৰি আগবাঢ়ি যাব ।
বামুনঃ- হেঃ হেঃ হেঃ তোমাৰ মূৰত কোনোবাই গোৱৰ সুমুৱাই দিছে বাপু । কি শোষণ-বঞ্চনা-অসমতাৰ কথা কৈছা । এইবোৰতো কৰ্মফল । ভাগৱত গীতাত কৈছে..কৰ্মধিকাৰস্তে , মা ফলেষু কাদা চানঃ । অৰ্থাত কৰ্ম কৰি যোৱা, কৰ্ম কৰাই তোমালোকৰ অধিকাৰ । ফল আশা নকৰিবা । তোমাৰ ফল ঈশ্বৰে নিৰ্ণয় কৰিব । পিছে তোমাক কৈ কি লাভ, তুমিতো চকাটো আগত লৈ ফল আশা কৰি বহি থাকা । হেঃ হেঃ হেঃ
নায়কঃ-যদি সমাজৰ সকলো অন্যায়-অবিচাৰ, সকলো শোষণ-বঞ্চনা ঈশ্বৰৰ নিৰ্দেশত হৈছে, সেই ঈশ্বৰ মোক নালাগে । সেই ঈশ্বৰ তোমাৰ, মোৰ নহয় ।
বামুনঃ- তই নাস্তিক…তোক অভিশাপ দিলো…যা নৰকত পচি মৰগৈ ।
নায়কঃ-স্বৰ্গাৰোহনৰ লিপ্সা মোৰ নাই দেউ । মোৰ ঈশ্বৰতো সূৰ্য । সূৰ্য সকলোৰে বাবেই সমান । চাই থাকা, এদিন সূৰ্যপুত্ৰ নামি আহি তোমালোকক চাকত ঘূৰাব । চাই থাকা…হাঃহাঃহাঃ
বামুনঃ- মূৰ্খ তই, মূৰ্খ…সপোনৰ স্বৰ্গত বাস কৰি আছ…এদিনএনেদৰে সৰি পৰিবি তোৰহাড়-মূৰ বিচাৰি নাপাব কোনেও।
নায়কঃ- শগুনৰ শাওঁত বুঢ়া হাউলা নমৰে দেউ । হাঃ হাঃ হাঃ

(খঙেৰে প্ৰস্থান কৰিব বামুনে)

মিউজিক বাজিব । ড্ৰাম..

(বন্দী কেইজন ৰচিৰে সৈতে প্ৰবেশ কৰিব । বাহিৰৰ পৰা টানি থাকিব । জম্বিৰ দৰে আহিব । Frog Jump মাৰি আহিব খলনায়ক । দানৱৰ দৰে হাঁহিব। বন্দী কেইজনে ওঠত আঙুলী দি উৰুলী দিব ।)
খলনায়কঃ-তঁহতৰ সকলো দুৰ্ভাগ্যৰ বাবে দায়ী ই
বন্দীঃ-গুজৰিব ।
খলনায়কঃ-ই যাদু কৰিছে তহঁতক সকলোকে ।
বন্দীঃ-গুজৰিব 
খলনায়কঃ-ই তহঁতক পোহৰলৈ নিব বিচাৰে হেনো । সূৰ্যৰ পোহৰলৈ ।
বন্দীঃ- সমস্বৰে হাঁহিব ।
খলনায়কঃ-তহঁতক পুৰি মাৰিব ই ।
বন্দীঃ-সমস্বৰে গুজৰিব ।
খলনায়কঃ- ইয়াক কৈ দে আন্ধাৰ কিমান সুখদায়ক,
১নংবন্দীঃ- (কান্দি)পোহৰতকৈ আন্ধাৰ ভাল
২নংবন্দীঃ- (কান্দি) যিয়ে ক্ৰুৰ হাতেৰে মোহাৰি থৈ গল মোৰ দেশৰ প্ৰত্যেকখন গোলাপ বাগিছা
৩নংবন্দীঃ-মাৰ তাক…মাৰ তাক…..(ফোপাব)
২নংবন্দীঃ-তোক আজি…(খেদি গৈ নায়কৰ ডিঙি চেপি ধৰিব ।)
বন্দী সকলোৱে সমস্বৰেঃ- মাৰ…মাৰ…মাৰ….মাৰ…মাৰ….মাৰ…..( ক্ৰমশঃ টেম্পো বাঢ়ি যাব । মাৰিব)
খলনায়কঃ- হাঃ হাঃ হাঃ….শেষ কৰি দে তাক…শেষ কৰি দে….কৈ দে আন্ধাৰ কিমান সুখদায়ক । হাঃহাঃহাঃ….মোৰ হাততেই তহঁতৰ ভাগ্য….মোৰ হাততেই তহঁতৰ মুক্তি । লাগি থাক…অজ্ঞান আন্ধাৰত ডুবি থাক অনন্ত কাললৈ । হাঃহাঃহাঃ
(প্ৰস্থান)

(বন্দী কেইজনৰ মাৰ মাৰ কোৰাচটো শেষত কান্দোনত পৰিণত হব । কোৰাচটো শেষত গৈ ফৰকান্টি গীতৰ সুৰত পৰিণত হব । )

এনেতে তিৰোতাগৰাকীয়ে প্ৰবেশ কৰিব । কোলাত কেচুৱাটো লৈ নিচুকনি গীত গাই আহিব আৰু বেদীৰ কাষত বহি যাব)
তিৰোতাঃ- আই ৰে হোৰকাধৰা
       বাবুৰ মা জলকে্ গেলো
বাবু কান্দে কান্দে কান্দেলা…..(বাৰে বাৰে গাব আৰু কান্দিব )

বন্দী কেইজনে মন্ত্ৰমুগ্ধৰ দৰে চৰম বিষাদত হাউলী জাউলি বেদীৰ কাষলৈ গৈ শুই পৰিব । ফকাছ পৰিব ।
মাৰ খাই পৰি থকা নায়কে চুচুৰি গৈ মঞ্চৰ এটা কোনত বহি থাকিব কঁপালত হাত দি ।
এনেতে বন্দী এজনে ঘপহকৈ উঠি নিজৰ কঁকালৰ জৰি খুলি পেলাব । তাক দেখি এজন এজনকৈ সকলোৱে কঁকালৰ জৰি খুলিব ।

নায়কঃ- সৌৱা সূৰ্যটো উদয় হবলৈ গৈছে । সূৰ্যপুত্ৰ মাতৃৰ গৰ্ভত জন্ম হৈছে । তোমালোক সকলোৱে মোৰ ওচৰলৈ আহা…আহা…কোৱা…..হে সূৰ্য, তুমি উদয় হৈ আমাৰ মাজত থকা অজ্ঞান-আন্ধাৰ-অসমতা বিনাশ কৰা ।

মিউজিক । ড্ৰাম বাজিব । কলা পোছাক পিন্ধা তিনিটা frog jump মাৰি প্ৰবেশ কৰিব আৰু উৰুলী দিব । পিছে পিছে খলনায়কৰ প্ৰবেশ ।
খলনায়কঃ-কি চাই আছ ? মোহাৰি পেলা সকলোকে ।
বন্দীকেইজনে হাতত ধৰা ধৰিকৈ ইফালৰ পৰা সিফালে যাব কাবাডীৰ ষ্টাইলত । মিউজিকৰ তালে তালে । বন্দী কেইজনে একেলগে মুখেৰে শব্দ কৰিব –হুহ..হুহ…হুহ… হুহ..হুহ…হুহ..(খেদি দিব খলনায়কৰ দলক)

শেষত বন্দী কেইজনে একেলগে চকাটো দাঙি ধৰিব মঞ্চৰ সোমাজত । তাৰ তলত আহি বহিব তিৰোতাজনীয়ে আৰু কেচুৱাটোক দাঙি ধৰিব ওপৰলৈ । নায়কে বেদীলৈ গৈ পুনৰ সূৰ্যপ্ৰণামৰ ভংগীত থিয়া হব আৰু গাব –

নায়কঃ- ঔঁমঃ জৱা কুসুম শংকাসং
কাশ্যপেয়ং মহাদ্যুতিম ধনতাৰিং
সৰ্বপাপঘ্ন প্ৰনতঃহস্মি দিৱাকৰম্ ।







Friday, 23 August 2019

গোৱালপাৰাত বৃটিছ ঔপনিৱেশিক শোষণৰ  স্বৰূপ আৰু  মেচপাৰা জমিদাৰ ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ সংগ্ৰাম

                           -ৰক্তিম শৰ্মা 


       

মেচপাৰা জমিদাৰ ৰণাৰাম চৌধুৰী বৃটিছ সাম্ৰাজ্যবাদবিৰোধী সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামৰ এক পাহৰি যোৱা ইতিহাস । ১৭৮৯ খৃ.ৰ ২২ নবেম্বৰৰ পুৱতি নিশা  গোৱালপাৰাৰ কালেক্টৰ তথা ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ  অসম-বাণিজ্যৰ তত্বাবধায়ক কেপ্তেইন হুগো বেইলীয়ে সেই সময়ত মেচপাৰাৰ জমিদাৰ ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ সশস্ত্ৰ বিদ্ৰোহৰ বলি হৈছিল । এই বিদ্ৰোহৰ বিষয়ে বেইলীয়ে ভাৰতৰ গৱৰ্ণৰ জেনেৰেল আৰ্ল কৰ্ণৱালিছ আৰু বোৰ্ড অৱ ৰিভিনিউৰ সভাপতি জন শ্ব’ৰলৈ লিখা পত্ৰসমূহৰ উদ্ধৃতিৰে ড০ সূৰ্যকুমাৰ ভুঞাই এইবিষয়ে টোকা লিখি থৈ নোযোৱাহেতেন কিজানি ঔপনিবেশবিৰোধী সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামৰ এক গৌৰৱোজ্জল ইতিহাস কোনেও নজনাকৈয়ে থাকিলহেতেন ।  পলাশীৰ যুদ্ধত বংগক নৱাব চিৰাজ-উদ-দৌলাৰ পতনৰ পিছৰে পৰাই বংগৰ নৱাবৰ অধীনত থকা অবিভক্ত গোৱালপাৰাত ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ অবাধ লুণ্ঠন আৰু আগ্ৰাসন আৰম্ভ হৈছিল । সেইখিনি সময়তেই  ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ ঔপনিবেশিক শাসন-শোষণৰ পৰা মুক্তি পাবলৈ স্থানীয় শাসকসকলৰ মাজত গোপনে বিদ্ৰোহৰ উকমুকনিয়ে দেখা দিছিল । এই শাসকসকল আছিল সেইবোৰ অঞ্চলৰ প্ৰাচীন শাসক যিসকলক মোগলে কৰতলীয়া হিচাপে ৰাখিছিল যদিও বহুপৰিমাণে স্বতন্ত্ৰ ক্ষমতা আৰোপ কৰিছিল । 

মেচপাৰা জমিদাৰীৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ ইতিহাস আলোচনাৰ প্ৰাৰম্ভিকতে উনুকীয়াই থোৱা উচিত হব । গেইটৰ মতে, গোৱালপাৰা জিলাৰ খুটনাঘাট পৰগণাত বাৰ জন প্ৰধান মেচ বা কোচ আছিল । তাৰ ভিতৰত গোৱৰো (১৪০৪-১৪৪৭ খৃঃ) অন্যতম । মেচপাৰাৰ প্ৰথমজন জমিদাৰ (স্বাধীন ৰজা) থানা কমল লোচন (১৪৪৭-১৫০৫ খৃঃ) এই গোৱৰৰে পুত্ৰ হব পাৰে । জনশ্ৰুতি মতে হাড়িয়া মণ্ডলৰ পুত্ৰ বিশ্বসিংহই ফুলগুৰিৰ ভুঞাসকলক পৰাস্ত কৰি ১৫১৫ খৃঃত পশ্চিমে কৰতোৱা নৈ লৈকে আৰু আৰু পূৱে বৰনদীলৈকে ৰাজ্য বিস্তাৰ কৰে । বিজনীৰ ভুঞাক তেওঁ পৰাস্ত কৰিলেও সকলো ভুঞাক পৰাস্ত কৰিব পৰা নাছিল । এনে এটা সময়তেই হয়তো পঞ্চদশ শতিকাৰ শেষ দশকত থানা কমললোচনে প্ৰতিষ্ঠা কৰা মেচপাৰা  বিশ্বসিংহই ষষ্ঠদশ শতিকাৰ আৰাম্ভনিৰ দশকত দখল কৰিছিল । শেষত মেচপাৰা জমিদাৰী মোগলৰ তললৈ যোৱাত মোগলেই তেওঁলোকক চৌধুৰী উপাধি প্ৰদান কৰিছিল ।*১

থানা কমলৰ পুত্ৰ মেঘৰামে (১৫০৪-১৫৬১ খৃঃ) মেচপাৰাৰ জমিদাৰ হয় । তেওঁৰ সময়ত মেচপাৰাৰ ৰাজধানী আছিল বালিজানাৰ কাষৰ অজগৰ পাহাৰৰ নামনিৰ তিচিমপুৰত । মেঘৰামে ৰঙামাটিত থকা মোগল ফৌজদাৰক সামান্য পৰিমাণৰ কৰ পৰিশোধ কৰিব লাগিছিল । কৰ হিচাপে হাতী , সামান্য পৰিমাণৰ অগৰু আৰু কঁপাহ যোগান ধৰিব লাগিছিল । মেঘৰামৰ উত্তৰসুৰী ৰণাৰামে ৰাজধানী হাতোগাঁও আৰু ৰাঙাচৰণ পাহাৰৰ মাজত থকা বুড়িদাগড়ৰ পৰা তিচিমপুৰলৈ স্থানান্তৰিত কৰে । গাৰোৰ সঘন আক্ৰমনৰ বাবে তেওঁ পুনৰ ৰাজধানী হাতোগাওঁলৈ তুলি আনে । ড০ শান্ত বৰ্মনে তেখেতৰ গ্ৰন্থত হাতোগাঁৱৰ বুড়িদাগড় বুলি উল্লেখ কৰিছে যদিও তেনে নামৰ কোনো ঠাইৰ বিষয়ে স্থানীয় লোক অৱগত নহয় । তেখেতে উল্লেখ কৰা ঠাইখিনিত প্ৰকৃততে বৰোগবল নামৰ এখন গাঁৱহে আছে । হয়তো এই বৰোগবলেই ভুলবশতঃ বুড়িদাগৰ হব পাৰে । মেচপাৰা জমিদাৰৰ সুসন্তান প্ৰয়াত অৰুন চৌধুৰীদেৱে লক্ষীপুৰ নগৰৰ সমীপৰ হাতোগাঁৱৰ ‘চাইন বোৰ্ড’ নামে ঠাইখিনিকেই ৰণাৰামৰ ৰাজধানী বুলি গণ্য কৰি উক্ত ঠাইখিনিৰ নাম ৰণাৰামপুৰ দিছিল । মেচপাৰা জমিদাৰৰ অন্তিম ৰাজধানী হ’ল লক্ষীপুৰ । জমিদাৰ লক্ষ্মীনাৰায়ন ওৰফে পৃথ্বীৰাম চৌধুীৰৰ নামেৰে ৰাজধানীৰ নাম লক্ষীপুৰ ৰখা হৈছিল ।   

গোৱালপাৰাত অধিকসংখ্যক স্থানীয় জমিদাৰ আছিল বিজনীৰাজৰ অধীনস্থ ড়াইবাৰী, কালোমালোপাৰা আৰু মেচপাৰা পোনে পোনে বংগৰ নৱাবৰ অধীনস্থ আছিল । গৌৰীপুৰ, হাব্ৰাঘাট আদি একাধিক পৰগণা আছিল বিজনীৰাজৰ অধীন । বিজনীৰাজে মোগলক দিব লগা পেছকচ এই পৰগণাৰ জমিদাৰসকলে সংগ্ৰহ কৰি দিছিল । আনহাতে মেচপাৰা, কড়াইবাৰী আৰু কালোমালোপাৰাৰ জমিদাৰে মোগলক পেছকচ আদায় দিয়াৰ উপৰিও ঢাকাত থকা মোগল সেনাৰ বাবে ৰচদ-পাতি যোগান ধৰিছিল আৰু গাৰোপাহাৰৰ সীমান্তৰক্ষক হিচাপে দায়িত্ব পালন কৰিছিল । উল্লেখযোগ্য যে মোগল শাসকক এই পেছকচ  টকা-পইচাৰে আদায় দিব লগা হোৱা নাছিল, বৰং হাতী , কঁপাহ, অগৰু আদিৰ মাধ্যেমেৰেহে হৈছিল । ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ দক্ষিণপাৰৰ  জমিদাৰসকলে মোগলক দিবলগা এই পেছকচ  সংগ্ৰহ কৰিছিল  মূলতঃ গাৰোপাহাৰৰ পৰা । গাৰোসকলে পৰ্বতৰ পৰা ভৈয়ামলৈ বিনিয়য় কৰিবলৈ অনা কঁপাহত শুল্ক ধাৰ্য কৰা হৈছিল । যাক ছায়েৰ শুল্ক বুলি কোৱা হৈছিল । এই ছায়েৰ শুল্ক আদায়ৰ অধিকাৰ আছিল কেৱল জমিদাৰৰএই ছায়েৰ শুল্ক জমিদাৰী আয়ৰ প্ৰধান উত্স আছিল ।

ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে বংগৰ শাসন চম্ভালী লোৱাৰ পিছত পোনতে মোগলৰ আৰ্হিতেই শাসন চলাবলৈ ধৰিলে । সেইসময়ত জমিদাৰসকল কেৱল ভূ-সম্পত্তিৰ গৰাকীয়ে নাছিল । শাসন ব্যৱস্থাৰ অংগও আছিল । সকলো ধৰণৰ স্থানীয় দেৱানী-ফৌজদাৰী ক্ষমতা জমিদাৰসকলৰ হাতত ন্যস্ত আছিল । জমিদাৰকল আছিল একো একোজন ক্ষূদ্ৰ-ক্ষূদ্ৰ ৰজা ।  স্থানীয় প্ৰজাইও তেওঁলোকক ৰজা (Sovereign Power) বুলিয়েই গন্য কৰিছিল । গৱেষক ড০ শান্ত বৰ্মনে তেখেতৰ গ্ৰন্থ ‘গোৱালপাৰাৰ জনইতিহাস’ত উল্লেখ কৰিছে যে, ‘মোগলৰ অধীনতো মেচপাৰা জমিদাৰ কাৰ্যতঃ স্বতন্তৰীয়া আছিল । প্ৰজাৰ ওপৰত তেওঁৰ প্ৰভূত্ব অসীম । গাৰো পাহাৰৰ নামনি অঞ্চলৰ বাসিন্দাসকলৰ ওপৰতো তেওঁৰ কৰ্তৃত্ব গজগজীয়া । মোগল সম্ৰাটৰ বশ্যতা স্বীকাৰ কৰি জমিদাৰে নামমাত্ৰ ৰাজস্ব শোধাইছিল । এই ৰাজহ মোগল প্ৰাদেশিক গৱৰ্ণৰ ৰঙামাটিস্থ ফৌজদাৰৰ ওচৰত জমা দিব লাগিছিল । নগদ টকাৰ সলনি বস্তুবাহানি দি ৰাজস্ব শোধোৱাৰ কথা পোৱা যায় ।‘ *২

উপৰোক্ত জমিদাৰী শাসন থকা পৰগণাসমূহৰ ৰায়তৰ অৱস্থা, অৰ্থনৈতিক-উত্স, উত্পাদন, কৰ-সংগ্ৰহৰ পদ্ধতি, জমিদাৰসকলৰ দায়িত্ব , ক্ষমতা আৰু সংঘাতসমূহ পৰগণাভেদে পৃথক আছিল । ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উত্তৰে থকা পৰগণাসমূহ আৰু দক্ষিণৰ পৰগণাসমূহৰ ক্ষমতা আৰু অধিকাৰৰ পাৰ্থক্য আমি ওপৰত উল্লেখ কৰিছো । এই লেখাটোত আমি মূলতঃ ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ দক্ষিণ-পশ্চিমৰ মেচপাৰা পৰগণাৰ জমিদাৰী বিষয়ত আলোচনা কৰিম । বিদ্ৰোহৰ নায়ক ৰণাৰাম চৌধুৰী (১৭৩০-১৭৯০ খৃ) এই পৰগণাৰেই জমিদাৰ আছিল । ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ বিৰূদ্ধে সংগ্ৰাম কেৱল মেচপাৰা জমিদাৰে ৰণাৰাম চৌধুৰীয়েই কৰা নাছিল । ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ বিফল বিদ্ৰোহৰ প্ৰায় পোন্ধৰ বছৰ পিছত অৰ্থাত্ ১৮০৫ খৃঃত কৰৈবাৰীৰ জমিদাৰ মহেন্দ্ৰ নাৰায়ন চৌধুৰীয়ে ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ অধীনত থকা সেৰপুৰ আক্ৰমন কৰি মৈমনসিং দখল কৰিছিলগৈ ।* এই কৰৈবাৰীৰ জমিদাৰো ছিল প্ৰাচীন ৰাজবংশৰ  আৰু প্ৰাচীনতম জমিদাৰ ।

 ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে এই ভূমিৰ ওপৰত আগ্ৰাসন নকৰালৈকে সাধাৰণ লোকৰ জীৱন-ধাৰণৰ পদ্ধতি সৰল আছিল । সামন্তীয় শোষণৰ পদ্ধতিও ভিন্ন আছিল । প্ৰাচীন জমিদাৰসকলক সাধাৰণ প্ৰজাই মাটিৰ ওপৰত খাজনা দিব নালাগিছিল, কৰ আদায় দিব লাগিছিল জলকৰ-বনকৰ-ফলকৰ আদিৰ মাধ্যমেৰেহে । নগদ ধনেৰে কৰ আদায় দিয়াৰ দস্তুৰ নাছিল । মোগলেও পূৰ্বতে নগদ মুদ্ৰাৰে ৰাজহ আদায়ৰ নিয়ম কৰাত উজুটি খাব লগা হৈছিল ।  ড০ অমলেম্দু গুহই তেখেতৰ গ্ৰন্থ ‘জমিদাৰকালীন গোৱালপাৰা জিলাৰ আৰ্থ-সামাজিক ব্যৱস্থা, এটি ঐতিহাসিক দৃষ্টিপাত’ত উল্লেখ কৰিছে যে, মোগল অধীন হোৱাৰ আগতে নগদ ধনেৰে খাজনা আদায় কৰা পদ্ধতি নাছিল । ইয়াত পাইক ব্যৱস্থা আছিল আৰু গা খাটনিৰে ৰাজহ
দিয়াৰ নিয়ম আছিল । এতেকে নগদ মুদ্ৰাৰে মাটিৰ ৰাজহ দিব লগা হোৱাত প্ৰজাসকল বিমোৰত পৰে, ফলত মোগল শাসনৰ বিৰূদ্ধে প্ৰজা-বিদ্ৰোহ হয় ।প্ৰকৃততে সাধাৰণ প্ৰজাৰ হাতত নগদ ধনৰ আকাল আছিল । কৃষিপদ্ধতিও আছিল প্ৰাচীন । ৰায়তসকলে হাবি ভাঙি ঝুম পদ্ধতিতে খেতি কৰাত অভ্যস্ত আছিল । ৰায়তে উত্পাদন কৰা শস্যৰ এটা অংশ ‘ফলকৰ’ৰ মাধ্যমত জমিদাকৰ আদায় দিব লাগিছিল । খৰাং-কাকতি ফৰিংৰ আক্ৰমন আদি কৰি নানা প্ৰকৃতিক দুৰ্যোগ নিয়মিত ঘটনা আছিল । জমিদাৰক দিব লগা ‘ফলকৰ’ৰ বোজা , কৃষিপদ্ধতিৰ প্ৰাচীন ৰূপ আৰু  প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগে ৰায়তক এখন পৰগণাৰ পৰা আনখন পৰগণালৈ খেদি পঠাইছিল । ৰায়তক একে ঠাইতে বান্ধি ৰাখিব পৰাৰ ব্যৱস্থাও নাছিল আৰু জমিদাৰসকলে প্ৰজাৰ কৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলো নাছিল । পাইক প্ৰথাৰ দৰে জমিদাৰৰ পামত গা খাটি দিয়া দস্তুৰ আছিল । আংশিকভাবে আহোম ৰাজত্বৰ নিচিনাই কোচ-অসমতো এক অৰ্ধসামন্তীয় জনজাতীয় পদ্ধতি আছিল । যদিও কোচ-অসমত পুৰুষাণুক্ৰমে ভূমি ভোগ দখলৰ অধিকাৰ আছিল কিন্তু সাধাৰণ ৰায়তৰ জীৱন-ধাৰণৰ শৈলীয়ে প্ৰাচীন জনজাতীয় পদ্ধতিকে আকোৱালী লৈছিল বা কবলৈ গ’লে বিশুদ্ধ সামন্তবাদী সমাজলৈ উত্তৰণ ঘটাৰ সুযোগ পোৱা নাছিল ।

সাধাৰণ মানুহৰ এই সমস্ত জীৱন-শৈলীৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে জাপি দিয়া বংগৰ চিৰস্থায়ী বন্দোবস্তি (Permanent Settlement)ৰ ফলত । যাৰবাবে প্ৰাচীন ৰাজনৈতিক পদ্ধতিৰ সৈতে নতুন উপনিবেশিক পদ্ধতিৰ সংঘাত হোৱাটো নিশ্চিত আছিল । চিৰস্থায়ী বন্দোৱস্তিৰ ফলত ৰায়তসকলে এঠাইতে থাকিবলৈ বাধ্য হৈছিল আৰু মাটিৰ ওপৰত নগদ ধনেৰে খাজনা আদায় দিব লগাত পৰিছিল । জমিদাৰসকলে কেৱল খাজনাৰ ওপৰতহে অধিকাৰ পাইছিল । অন্য পূৰ্বৰ সকলো ক্ষমতা হেৰুৱাই পেলাইছিল । জমিদাৰী ব্যৱস্থা হৈ পৰিছিল জোৰ জুলুম কৰি খাজনা আদায় কৰা এটা ব্যৱস্থালৈ । এইদৰে সাধাৰণ ৰায়তৰ পৰা প্ৰাচীন জমিদাৰসকল বিচ্ছিন্ন হৈ পৰিছিল আৰু সমগ্ৰ গোৱালপাৰাত কৃষক বিদ্ৰোহে গা কৰি উঠিছিল । সেয়া এক অন্য আলোচনাৰ বিষয় ।

উল্লেখযোগ্য যে ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ বৃটিছ উপনিবেশ বিৰোধী বিদ্ৰোহ কিন্তু চিৰস্থায়ী বন্দোবস্তি (Permanent Settlement) জাপি দিয়াৰ প্ৰায় তিনিবছৰ পূৰ্বৰ কাহিনী । চিৰস্থায়ী বন্দোবস্তিৰ ফলত জমিদাৰ মাটিৰ মালিক হৈ পৰিল আৰু প্ৰজাই মাটিৰ ওপৰত অধিকাৰ হেৰুৱালে ।*৪  চিৰস্থায়ী বন্দোবস্তি (Permanent Settlement)ৰ আগলৈকে জমিদাৰৰ সৈতে সাধাৰণ প্ৰজাৰ প্ৰত্যক্ষ সংঘাত নাছিল । কাৰণ মেচপাৰা জমিদাৰৰ আয়ৰ মূল উত্স আছিল গাৰোমহলৰ শালকাঠ, অগৰু, লা, গজদন্ত , গড়ৰ খৰ্গ, ৰবৰ, হাতী আৰু কঁপাহ । ড০ মীৰাদেৱীয়ে তেখেতৰ গ্ৰন্থ মেচপাৰা জমিদাৰীঃ নগেন্দ্ৰ নাৰায়ন চৌধুৰী আৰু আৱাহনৰ গুৰি কথাত উল্লেখ কৰিছে যে, ‘মেচপাৰাত আবাদযোগ্য ভূমি কম আছিল । মেচপাৰাৰ মুঠ ৫৫০ বৰ্গ মাইলৰ ভিতৰত আবাদযোগ্য ভূমি আছিল মাত্ৰ ৬৪ বৰ্গ মাইল । গোৱালপাৰা তালুকৰ ৩৬ বৰ্গমাইলৰ ভিতৰত মাত্ৰ ৬ বৰ্গমাইল হে আবাদযোগ্য ভূমি আছিল ।‘*৫ সেয়ে  ৰায়তৰ পৰা পোৱা কৰ যিহেতু নগণ্য আছিল গতিকে সেয়া গুৰুত্বপূৰ্ণও নাছিল । ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে গাৰোপাহাৰ মালিক হৈ পৰাত জমিদাৰৰ এই সমস্ত আয়ৰ উত্সবোৰ হস্তগত কৰাত লাগিল । আদিতে গাৰো চৰ্দাৰসকলে গাৰোমহলৰ উত্পাদিত দ্ৰব্যৰ সামান্য কৰ বাদে একো নাপাইছিল । কঁপাহ আদি উত্পাদিত দ্ৰব্য বণিকসকলে গাৰো মুখিয়ালবোৰৰ পৰা নিকিনি জমিদাৰৰ পৰা কিনিবলৈ বাধ্য আছিল । গাৰো মুখিয়ালসকলে ইয়াৰ অভিযোগ নতুন প্ৰশাসক ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীক দি কোম্পানীৰ বিশ্বস্থ হবলৈ
 যত্ন কৰিছিল যদিও পিছলৈ  লা, কঁপাহ আদি  গাৰো চৰ্দাৰ সকলৰ পৰা নিকিনি নিজাকৈ মানুহ লগাই কিনিবলৈ লোৱাত গাৰো চৰ্দাৰসকলো কোম্পানীৰ বিৰূদ্ধে বিতশ্ৰদ্ধ হৈছিল ।

উল্লেখযোগ্য যে, বেইলীৰ তত্বাবধানত বছৰি প্ৰায় ৫০,০০০ মোন কঁপাহ গোৱালপাৰাৰ পৰা ৰপ্তানী হৈছিল, যাৰ বজাৰ মূল্য সেইসময়ত ১,৭৫,ooo/-টকা  গোৱালপাৰাৰ কঁপাহেৰেই বৃটেইনত বস্ত্ৰ উদ্যোগ গঢ়ি উঠিছিল বুলি ক’লেও কিজানি অত্যুক্তি কৰা নহব । বৃটেইনত তৈয়াৰী কাপোৰ গোৱালপাৰালৈ আমদানি হৈছিল, যাৰ বজাৰ মূল্য আছিল ২,০০,০০০/-টকা ।*৬ দেখ-দেখকৈ এক উপনিবেশিক ব্যৱস্থাৰ সুত্ৰপাত হৈছিল ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ শাসন ব্যৱস্থাত ।১৮৭৫ চনলৈকে গাৰো পাহাৰৰ ওপৰত জমিদাৰৰ কৰ্তৃত্ব একেবাৰে অৱলুপ্ত হোৱা নাছিল । ১৮৭৫ চনৰ ১৬ জুলাই তাৰিখৰ পৰাহে বৃটিছ চৰকাৰে গাৰো পাহাৰৰ নিৰ্দিষ্ট সীমাৰ ভিতৰত শুল্ক, ৰাজস্ব আৰু অন্যান্য কৰ সংগ্ৰহত বাধা আৰোপ কৰে ।**7 পূৰ্বতে গাৰো চৰ্দাৰসকলৰ এই সংঘাত আছিল জমিদাৰৰ সৈতেহে । তাৰোপৰি ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ শাসনত লোণৰ আকাশলঙ্ঘী দামে সাধাৰণ প্ৰজাৰ মাজত অসন্তুষ্টিৰ সৃষ্টি কৰিছিল । গাৰো প্ৰজাই নিজৰ উত্পাদিত কঁপাহ লোণৰ সৈতে সলাইছিল । লোণৰ মূল্য বঢ়াই দি বিনিময়ত অত্যাধিক কঁপাহ আহৰণ কৰিছিল কোম্পানীয়ে । বাণিজ্যিক ক্ষেত্ৰৰ পৰা স্থানীয় বনিকসকলো উচ্ছেদ হব লগীয়া হৈছিল ।  মেচপাৰা জমিদাৰ ৰণাৰাম চৌধুৰীয়ে শক্তিশালী ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ বিৰূদ্ধে সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামৰ পাতনি মেলাৰ সাহস কৰিছিল হয়তো নতুন উপনিবেশিক ব্যৱস্থাৰ সৈতে ৰায়ত, গাৰো চৰ্দাৰ আৰু স্থানীয় বনিকসকলৰ অসন্তুষ্টিৰ ওপৰত ভৰসা কৰিয়েই । ক্ষেত্ৰত গৱেষক অনিল ৰায়চৌধুৰীয়ে তেখেতৰ গ্ৰন্থ ‘নামনি অসমৰ মধ্যশ্ৰেণী’ত সঠিকভাৱেই উল্লেখ কৰিছে যে, ‘...ৰণাৰাম চৌধুৰী সংক্ৰান্তত কৈ অহা ঘটনাটোৰ সৈতে উক্ত ধৰণৰ গাৰো বা অন্য জনজাতি তথা জনজাতিমূলৰ প্ৰজাৰ উত্পাদন পদ্ধতিৰ সম্পৰ্ক থাকিব পাৰে । কাৰণ, যিটো সময়ত (১৯৮৮ ইং) ত ঘটনাটো ঘটিছিল সেই সময়তেই ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে বস্তুৰ পৰিৱৰ্তে নগদ ধনেৰে খাজনা আদায়ৰ ব্যৱস্থা প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল ।‘*৮

তাহানি ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ দক্ষিণে গোৱালপাৰাৰ দক্ষিণ-পশ্চিম অঞ্চলত অৱস্থিত মেচপাৰা জমিদাৰসহ আৰু তিনিখন জমিদাৰী আছিল । কড়াইবাৰী, কালোমালোপাৰা আৰু হাব্ৰাঘাট । হাব্ৰাঘাট পৰগণা বিজনী ৰাজৰ অধীন আছিল আৰু কালোমালোপাৰা পৰগণা পিছলৈ গৌৰীপুৰ জমিদাৰ ধীৰচন্দ্ৰ বৰুৱাই নিলামত কিনি লৈছিল । বৰ্তমানৰ গোৱালপাৰা চহৰ আছিল বিজনী ৰাজৰ এখন তালুক । যাক গোৱালপাৰা তালুক বুলি জনা গৈছিল ।  ড০ মীৰাদেৱীয়ে তেখেতৰ গ্ৰন্থ মেচপাৰা জমিদাৰীঃ নগেন্দ্ৰ নাৰায়ন চৌধুৰী আৰু আৱাহনৰ গুৰি কথাত উল্লেখ কৰিছে যে, মেচপাৰা জমিদাৰ গোবিন্দৰাম চৌধুৰীয়ে এই গোৱালপাৰা তালুক বিজনী ৰজাৰ ৰাজকুমাৰীৰ সৈতে বিবাহৰ সুত্ৰে যৌতুক হিচাপে পায় আৰু তেতিয়াৰে পৰা মেচপাৰা জমিদাৰৰ প্ৰত্যক্ষ নিয়ন্ত্ৰণলৈ আহে । এই গোৱালপাৰা তালুক কোচ-অসম, আহোম-অসমৰ পৰা বাৰ্মা (Myanmar)লৈ অতি উল্লেখযোগ্য বৈদেশিক বাণিজ্যিক কেন্দ্ৰ আছিল । যোগীঘোপাৰ বন্দৰ আছিল অসম বাণিজ্যৰ অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ ঘাটী । বংগৰ নৱাবৰ শাসন থকাৰে পৰা  ফৰাচী বণিকসকলে আৰু ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে এই বাণিজ্যিক কেন্দ্ৰত ঘাটী পাতিছিল আৰু আহোম-অসম আৰু বাৰ্মাৰ সৈতে আমদানি-ৰপ্তানী ব্যৱসায় আৰম্ভ কৰিছিল । পিছলৈ ফৰাচীক আঁতৰাই ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে লোণৰ (Salt) একচেতীয়া ব্যৱসায়ৰ মালিক হৈ পৰিছিল । পূৰ্বতে ৰাজস্থানৰ বিখ্যাত ব্যৱসায়ী জগত শেঠৰ সম্পৰ্কৰ মাৰোৱোৰী বনিকসকলে এই ব্যৱসায় নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল । এই ব্যৱসায়ত জমিদাৰসকলে প্ৰত্যক্ষ-পৰোক্ষভাবে বিনিয়োগ কৰি লাভ্যাংশৰ উপৰিও কৰ-কাটলৰ অংশ ভোগ কৰিবলৈ পাইছিল ।

১৭৫০ চনত বংগদেশ আৰু দক্ষিণ ভাৰত ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ ৰাজনৈতিক দখললৈ অহাত বাণিজ্যৰ একচেতীয়া অধিকাৰ আৰু বিত্তীয় সমলৰ ওপৰত দখল–এই দুটা উদ্দেশ্য সাধিত হ’ল । কোম্পানী অধিকৃত অঞ্চলবোৰত চৰকাৰী শুল্কৰ ওপৰত দখল লাভ কৰিলে আৰু ইয়াৰ ফলত স্থানীয় শাসক, সম্ভ্ৰান্ত পৰিষদ আৰু জমিদাৰ সকলৰ সঞ্চিত সম্পদ হস্তগত কৰিব পৰা হ’ল ।*৯
বংগৰ শাসনভাৰ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ হাতলৈ যোৱাৰ পিছতেই ক্ৰমশঃ কোম্পানীৰ এচাম বিষয়াই পূৰ্বৰ মোগল শাসন পদ্ধতিৰ বিপৰীতে প্ৰত্যক্ষভাৱে নিজৰ শোষণকাৰী উপনিবেশিক চৰিত্ৰ প্ৰকট কৰি তোলে । কোম্পানীৰ এচাম বিষয়াই অসম-বাণিজ্যৰ বাণিজ্যৰ সকলো অধিকাৰ হস্তগত কৰি একচেতীয়া অধিকাৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ লয় । লোণৰ ওপৰত কৰ বৃদ্ধি কৰাৰ উপৰিও লোণৰ মূল্য আকাশলংঘী কৰি তোলে । ইয়াৰ উদ্দেশ্যই আছিল প্ৰজাক দাসত্বত বন্দী কৰা । লেনদেনত নগদ মুদ্ৰাৰ ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ বাধ্য কৰোৱাৰ উদ্দেশ্যই আছিল নগদ ধন নথকা প্ৰজাৰ পৰা বিনিময় পদ্ধতিৰে মূল্যতকৈ অধিক উত্পাদিত দ্ৰব্য হস্তগত কৰা ।

ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ বিদ্ৰোহৰ অন্যতম মূল কাৰণ আছিল নগদ ধনেৰে ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীক পেছকচ আদায় দিব লগা হোৱাটো । ১৭৮৭-৮৮ খৃঃত ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে কঁপাহৰ সলনি নগদ মুদ্ৰাৰে পেছকচ আদায়ৰ নিয়ম বাধ্যতামূলক কৰিছিল ।*১০ কেৱল নগদ ধনেৰে পেছকচ আদায় দিব লগাই নহয়, ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে নিজ মৰ্জিমতে পেছকচৰ পৰিমাণ বঢ়াই গৈছিল । ইয়াৰ উদ্দেশ্য আছিল নিৰ্দ্ধাৰিত পেছকচ আদায় দিব নোৱাৰিলে কোনো জমিদাৰী নিলামত যাব আৰু উক্ত জমিদাৰী কিনি কোৱা নতুন জমিদাৰৰ পৰা দুগুন পৰিমাণৰ পেছকচ আদায় কৰিব । ইয়াৰ ফলত কোম্পানীৰ দুইধৰণে লাভ হব । ১) প্ৰাচীন জমিদাৰসকলে ভূমি আৰু প্ৰজাৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ হেৰুৱাব , যাৰ দ্বাৰা কোম্পানীৰ উপনিবেশিক শাসন-শোষণ প্ৰজাৰ ওপৰত জাপি দিবলৈ সুচল হব । ২) পেছকচৰ পৰা দুগুণ আৰ্থিক লাভালাভ ।

ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ উপনিবেশিক নীতিয়ে জমিদাৰ, গাৰোচৰ্দাৰ, ৰায়তৰ লগতে দেশীয় চিপাহী সকলোকো ক্ষুন্ন কৰিছিল ।বংগৰ নৱাবৰ তলত থকা চিপাহীসকলক কোম্পানীত মকৰল কৰিছিল যদিও স্বাভাৱিকতেই কোম্পানীৰ বৃটিছ চিপাহী সকলৰ ক্ষমতা-মৰ্যাদা অধিক আছিল । নাম কটা যোৱা দেশীয় চিপাহীসকলে সেয়ে বিদ্ৰোহত অংশগ্ৰহণ কৰি বৃটিছক উচ্ছেদ কৰিব বিচাৰিছিল । ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ বৃটিছ বিৰোধী সংগ্ৰামৰ অন্যতম উল্লেখযোগ্য চৰিত্ৰ আছিল ।যাক চিপাহী বিদ্ৰোহৰ সৈতে তুলনা কৰিব পাৰি । অথচ এই দিশটো পূৰ্বৰ কোনো গৱেষকে গুৰুত্বসহকাৰে উল্লেখ কৰা  দেখা যোৱা নাই । ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ সৈতে বিদ্ৰোহত অংশগ্ৰহণ কৰিছিল চুবেদাৰ ৰঘুনাথ সিং সহ প্ৰায় ৫০ জন পূৰ্বতে বৃটিছ সেনাত কাম কৰা চিপাহীয়ে । কেপ্তেইন বেইলীয়ে আৰ্ল কৰ্ণৱালিছলৈ লিখা পত্ৰত উল্লেখ আছে যে, ...I understand he was lodt 50 of his best man who had for most part served in our army and were headed by one Ragunant Sing, late a Subedar in the company’s service who I find wonded with a ball thouugh his thigh... *১১


হুগো বেইলী (Huge Baillie)আছিল অসম-বাণিজ্যৰ আটাইতকৈ অধিক জ্ঞান থকা এজন অভিজ্ঞ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ বিষয়া । বেইলীয়ে গোৱালপাৰালৈ যোৱাৰ অনুমতি বিচাৰি আৰু তাত থকাৰ বিশেষ অনুজ্ঞাপত্ৰ বিচাৰি  ১৭৭৪ চনত তেওঁ কোলকাতা কাউঞ্চিলক আবেদন জনাইছিল । ৱাৰেন হংষ্টিংছৰ সভাপতিত্বত কোম্পানীৰ বোৰ্ডে বংগ-অসম বাণিজ্যক নতুন ৰূপ দিবলৈ বেইলীক উক্ত আবেদনৰ ভিত্তিত অনুমতি প্ৰদান কৰে । ২৮ জুলাই, ১৭৭৬ খৃঃত  ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ বোৰ্ড অৱ ট্ৰেডক তেওঁ এইবুলি পতিয়ন নিয়াইছিল যে, অসম-বাণিজ্যত কাম কৰি থকা অন্য কোম্পানীবোৰক আঁতৰ কৰি ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে সঠিকভাৱে বাণিজ্য পৰিচালনা কৰিলে কোম্পানীৰ লাভ হব । তেওঁ আৰ্জি কৰিছিল যে কোম্পানীৰ হৈ তেওঁ ১০০,০০ মোন লোণ, উচ্চ নিৰিখৰ  ৪০০ খন বহল কাপোৰৰ পিচ (boardcloth) আৰু ৩০০ মোন কপাৰ বিক্ৰী কৰিব আৰু এইদৰে ইয়াৰ ফলত কোম্পানীৰ বাৰ্ষিক আয় ২০০,০০০ টকালৈ বৃদ্ধি হব ।*১২ এই হুগো বেইলী (Huge Baillie) ৰ আৰ্জি মতে ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ বোৰ্ড অৱ ট্ৰেডে তেওঁক অসম-বাণিজ্যৰ মূল হোতা হিচাপে নিয়োগ কৰে । তাৰ আগতে কেপ্তেইন ৰুচো আদি কৰি ফৰাচী বণিকসকলে অসম-বাণিজ্যৰ মূল হোতা হৈ আছিল । বেইলীয়ে এইদৰে গোৱালপাৰাত ঘাটি পাতি একচেতীয়া বাণিজ্যৰ মুখিয়াল হৈ পৰে । ১৭৫৪-৫৫ খৃঃত ফৰাচীৰ এটা ফেক্টৰী গোৱালপাৰাত প্ৰতিষ্ঠা হৈছিল যদিও পিছলৈ এই ফেক্টৰীৰ মালিক হয়গৈ এজন ইংৰাজ । গোৱালপাৰাখন যেনিবা ইউৰোপীয় বনিকৰ নগৰহে আছিল । এই ঠাইৰ পৰা নদীপথেদি পশ্চিমৰ লগত যোগাযোগ তেনেই সুচল আছিল ।*১৩

এই বেইলীয়ে গোৱালপাৰাত ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ সাম্ৰাজ্যবাদী শাসন প্ৰৱৰ্তন কৰাত আগভাগ লয় । ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে বেইলীক গোৱালপাৰাৰ কালেক্টৰ হিচাপে নিয়োগ কৰে । বেইলী কালেক্টৰ থকাৰ সময়তে (১৭৮৭-১৭৯০ খৃঃ) ৰণাৰাম চৌধুৰীয়ে বৃটিছক পৰিশোধ কৰিবলগীয়া ‘জমা’ ধন আদান দিবলৈ অস্বীকাৰ কৰে । প্ৰকৃততে জমিদাৰ ৰণাৰাম চৌধুৰী আছিল এজন স্বাধীনমনা লোক । ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ দ্বাৰা আৰোপিত নতুন নিয়ম-কানুনক তেওঁ অস্বীকাৰ কৰিছিল আৰু প্ৰত্যক্ষভাৱে বৃটিছৰ সৈতে সংঘাতত লিপ্ত হৈছিল । একাধিকবাৰ পৰোৱানা পঠাইও ৰণাৰামক হাজিৰ কৰিব পৰা নাছিল বেইলীয়ে । বেইলী চাহাবে ১৭৮৮ চনৰ ২৩ আগষ্টত বোৰ্ড অৱ ৰিভিনিউলৈ প্ৰেৰণ কৰা চিঠিযোগে ৰণাৰাম চৌধুৰী এজন ডকাইটি আৰু লুণ্ঠন কাৰ্যত জড়িত অবাধ্য জমিদাৰ বুলি অভিযোগ আনেঃ- “ He is a villain, who commtis depedeations and robberies both in the river and his neighbourhood and continuously refuses to come in though I have sent repeated perwanahs to that purpose.” *১৪

১৭৮৯ চনৰ ২২ নবেম্বৰ ।*১৫ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ গোৱালপাৰাৰ কালেক্টৰ কেপ্তেইন বেইলীৰ বাবে আচম্বিক ঘটনা আছিল, যি তেওঁ সপোনতো কিজানি কল্পনা কৰা নাছিল । উক্ত দিনা পুৱতি নিশা মেচপাৰা জমিদাৰ ৰণাৰাম চৌধুৰীয়ে ৫০০ বৰকান্দাজসহ আৰু চুবেদাৰ ৰঘূনাথ সিঙৰ নেতৃত্বত ৫০ জন বিদ্ৰোহী সেনাৰ সৈতে আহি আচম্বিকভাৱে কেপ্তেইন বেইলীৰ গোৱালপাৰা কুঠি আক্ৰমন কৰে আৰু লোণৰ ফেক্টৰীত জুই লগাই দিয়ে । উক্ত আক্ৰমনত কেপ্তেইন বেইলীৰ কথমপি প্ৰাণ ৰক্ষা পৰে যদিও এজন ইউৰোপীয়ান নিহত হোৱাৰ লগতে কেইবাজনো লোক আহত হয় । উক্ত আক্ৰমনৰ পিছত ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ পক্ষৰো চুবেদাৰ ৰঘূনাথ সিং আহত হয় । কেপ্তেইন বেইলীয়ে সৰু নাওঁ এখন লৈ কোনোমতে যোগীঘোপালৈ পলাই যায় আৰু অতিৰিক্ত সেনা লৈ আহি গোৱালপাৰা নগৰ  পুনৰ দখল কৰে । বিদ্ৰোহীসকলৰ সৈতে ৰণাৰাম চৌধুৰীয়ে পাহাৰলৈ পলাই যায় । পিছত ৰণাৰামৰ মাতৃ সুৱন চৌধুৰানীয়ে
ক্ষমাদানৰ বাবে ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীক প্ৰাৰ্থনা কৰাত ৰণাৰামৰ পুত্ৰ মহীৰামৰ হাতত পুনৰ জমিদাৰী অৰ্পন কৰে । ৰণাৰামে আত্মসমৰ্পন নকৰি আত্মগোপন কৰে আৰু আত্মগোপন কৰি থকা অৱস্থাতে তেখেতৰ মৃত্যু হয় । মেচপাৰা জমিদাৰৰ উত্তৰসুৰী প্ৰয়াত প্ৰকৃতিবিদ ত্ৰিদিবেন্দ্ৰ নাৰায়ন চৌধুৰীৰ সৈতে সাক্ষাত্কাৰত এই লেখকক কৈছিল যে, ৰণাৰামে দীৰ্ঘদিনলৈ আত্মগোপন কৰি থকা অৱস্থাতেই পৰিয়ালৰ লোকৰ সৈতে সম্পৰ্ক ৰক্ষা কৰি চলিছিল আৰু পুত্ৰ মহীৰাম নাবালক কাৰণে অৰণ্যৰ পৰাই গোপনে জমিদাৰী পৰিচালনা কৰিছিল । অৱশ্যে কিম্বদন্তীত পৰিণত হোৱা ৰণাৰামৰ আত্মগোপন পিছৰ কাহিনী জনাৰ উপায় নাই ।

ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ এই বিদ্ৰোহৰ ইতিহাস পোনতে ড০ সূৰ্যকুমাৰ ভুঞাই তেখেতৰ গৱেষণামূলক গ্ৰন্থ Anglo-Assamese Relations 1771-1826,ত উল্লেখ কৰিছিল । তাৰ বহু বছৰ পিছত নব্বৈৰ দশকত গোৱালপাৰাৰ ইতিহাসৰ দ্বাৰ মুকলি কৰিছিল গৱেষক ড০ অমলেণ্ডু গুহই তেখেতৰ ‘জমিদাৰকালীন গোৱালপাৰা জিলাৰ আৰ্থসামাজিক অৱস্থা-এটি ঐতিহাসিক দৃষ্টিপাত নামৰ ধুবুৰীৰ ভোলানাথ কলেজত প্ৰদান কৰা এক বক্তৃতামালাৰ লিপিবদ্ধ ৰূপেৰে (১৯৮৪ ইং) । তাৰ পিছত ড০ শান্ত বৰ্মণৰ গৱেষণাগ্ৰন্থ Zamindary System in Assam during British Rule, (1994) আৰু গোৱালপাৰাৰ জনইতিহাস (২০০৯ ইং) , ড০ মীৰা দেৱীৰ,মেচপাৰা জমিদাৰীঃ নগেন্দ্ৰ নাৰায়ন চৌধুৰী আৰু আৱাহনৰ গুৰি কথা, লোকায়ত প্ৰকাশন, (২০০০ ইং) আৰু অনিল ৰায়চৌধুৰীৰ ‘নামনি অসমৰ সামাজিক পটভূমি’, অসম প্ৰকাশন পৰিষদ, (২০১২) আদি গ্ৰন্থেৰে ৰণাৰাম চৌধুীৰ সশস্ত্ৰ বিদ্ৰোহৰ ইতিহাসক আৰু বিস্তাৰিতভাৱে বৌদ্ধিকসমাজলৈ লৈ যাবলৈ সক্ষম হয় । এই লেখকৰ দ্বাৰা ৰণাৰামৰ জীৱনৰ ওপৰত আলোকিত এক উপন্যাস ‘ৰূপৰ খাপৰ তৰোৱাল’, অৰুনোদই প্ৰকাশন,(২০১০ ইং) অন্য এক ক্ষূদ্ৰ প্ৰচেষ্টা ।

কেবাটাও দিশৰ পৰা ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ এই বৃটিছ উপনিবেশ বিৰোধী সংগ্ৰাম গুৰুত্বপূৰ্ণ । ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে ঔপনিবেশিক দখল সাব্যস্ত কৰাৰ পিছতেই প্ৰাচীন সামন্তসকলে দীৰ্ঘকাল ভোগ কৰি অহা অৰ্থনৈতিক ক্ষমতা কৰ্তন কৰাৰ লগতে দেৱানী-ফৌজদাৰী অধিকাৰো কৰ্তন কৰিছিল । ইয়াৰ ফলত প্ৰাচীন সামন্তসকলৰ পূৰ্বৰ স্বতন্ত্ৰ মৰ্যাদা লাঘৱ হৈ পৰ্যবশিত হৈছিল কোম্পানীৰ মুনাফাৰ বাবে জীয়াই থকা নখ-দন্তহীন অনুগতলৈ । তথাপি মেচপাৰাৰ দৰে এখন ক্ষূদ্ৰ জমিদাৰীৰ জমিদাৰে ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ উপনিবেশিক দখলদাৰিত্বক প্ৰত্যাহ্বান জনাই সশস্ত্ৰ গেৰিলা  যুদ্ধৰ জৰিয়তে গোৱাৰপাৰাৰ দৰে কোম্পানীৰ শক্তিশালী দূৰ্গ ধ্বংস কৰি সাহস পাইছিল কেনেকৈ ? কোনো লিপিবদ্ধ দলিল নাথাকিলেও সেইসময়ৰ অন্যান্য ঐতিহাসিক সাক্ষ্যবোৰৰ পৰা নিশ্চিত হব পাৰি যে, ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ উপনিবেশিক দখলদাৰিত্বই সাধাৰণ প্ৰজাকো অতিষ্ঠ কৰিছিল আৰু প্ৰজাই বৃটিছৰ উপনিবেশিক ব্যৱস্থাক মানি লবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল । সাধাৰণ প্ৰজাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ৫০০ বৰকান্দাজ আৰু চুবেদাৰ ৰঘূনাথ সিঙৰ দৰে দেশীয় চিপাহীলৈকে এই যুঁজত অংশগ্ৰহণ কৰাটোৱেই প্ৰমাণ কৰে যে এই যুঁজ কেৱল জমিদাৰৰ নিজৰ হৃত ক্ষমতা উদ্ধাৰৰ বাবেই নহয়, প্ৰকৃততে ভূমি মুক্তি(Land liberation)ৰ বাবে এক সন্মিলীত সংগ্ৰাম আছিল । বিফল বিদ্ৰোহৰ পিছত বৃটিছৰ সাধাৰণ ক্ষমাদানকো অস্বীকাৰ কৰি আত্মগোপন কৰা বিদ্ৰোহী ৰণাৰাম চৌধুৰী যে এজন স্বাভিমানী আৰু মুক্তিকামী যোদ্ধা আছিল তাক কোনেও অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰিব ।

ৰণাৰাম চৌধুৰী সম্পৰ্কত চৰ্চাৰ বাট মুকলি কৰা ড০ শান্ত বৰ্মন, ড০ মীৰা দেৱী আৰু ইতিহাস গৱেষক অনিল ৰায়চৌধুৰীদেৱে যথাৰ্থভাবে এই সংগ্ৰামক সাম্ৰাজ্যবাদবিৰোধী সংগ্ৰাম হিচাপে অভিহিত কৰিছে । উল্লেখযোগ্য যে সেইসময়ত সন্ন্যাসী বিদ্ৰোহে (১৭৭০-১৮২০ খৃঃ) বংগৰ ভূমি ৰক্তাক্ত কৰি তুলিছিল । উক্ত সময়খিনিত ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ উপনিবেশিক শোষণ আৰু দখলদাৰিত্বৰ বিৰূদ্ধে সৰ্বস্তৰতেই যে বিদ্ৰোহে উকমুকাইছিল তাক অনুমান কৰিব পাৰি । গোমধৰ কোঁৱৰ, পিয়লী ফুকন আদিৰ দৰে ৰণাৰামৰ বিদ্ৰোহো যে বিদেশী দখলদাৰী শক্তিৰ পৰা নিজ ভূমি মুক্তি (Land Liberation)ৰ বাবে মৰণপন সংগ্ৰাম আছিল তাক কোনোৱে অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰে । ভাৰতৰ ইতিহাসবিদসকলে ১৮৫৭ খৃঃৰ চিপাহী বিদ্ৰোহকেই ভাৰতৰ প্ৰথম স্বাধীনতা আন্দোলন বুলি কৈ আহিছে যদিও চিপাহী বিদ্ৰোহৰ ৬৮ বছৰ পূৰ্বতেই সংঘটিত হৈছিল ৰণাৰাম চৌধুৰীৰ বিদ্ৰোহ । সন্ন্যাসী বিদ্ৰোহৰ সমসাময়িক ৰণাৰামৰ বিদ্ৰোহে যিদৰে ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীক জোকাৰি গৈছিল তাৰ বাবেই হয়তো বৃটিছে গোৱালপাৰাৰ ভূমি নীতিৰ আমোল পৰিৱৰ্তন ঘটাইছিল । গোৱালপাৰাত চিৰস্থায়ী বন্দোবস্তী (Permanent Settlement)ৰ অন্যতম উদ্দেশ্য স্থানীয় শাসক আৰু প্ৰজাৰ মাজত দূৰত্ব বৃদ্ধি কৰাৰ বাবেই নেকি-সেয়া নিসন্দেহে এক গৱেষণাযোগ্য বিষয় । বৃটিছ শাসকক জোকাৰি যোৱা এনে এক সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামৰ ইতিহাস ভাৰত বা অসমৰ ইতিহাসত আজিকোপতি যথাযোগ্য গুৰুত্ব নোপোৱাটো আক্ষেপৰ বিষয় ।

তথ্যসুত্ৰঃ

১) ড০ মীৰা দেৱী, মেচপাৰা জমিদাৰীঃ নগেন্দ্ৰ নাৰায়ন চৌধুৰী আৰু আৱাহনৰ গুৰি কথা, পৃ-৫
২) ড০ শান্ত বৰ্মন, গোৱালপাৰাৰ জনইতিহাস, পৃঃ ৫৬  
৩) একে গ্ৰন্থ, পৃঃ ৮৩
৪) ড০ মীৰা দেৱী, পূৰ্বোক্ত গ্ৰন্থ, পৃ-১৯
৫) একে গ্ৰন্থ, পৃঃ
৬)মিলচ ৰিপোৰ্ট, পৃঃ ২৮২
৭) ড০ মীৰা দেৱী, পূৰ্বোক্ত গ্ৰন্থ,  পৃঃ ২০   
৮) অনিল ৰায়চৌধুৰী, ‘নামনি অসমৰ মধ্যশ্ৰেণী’  পৃ-৩৩ 
৯) বিপন চন্দ্ৰ, কমলেশ ত্ৰিপাঠী আদি, স্বাধীনতা সংগ্ৰাম ১৯৭২, অসমীয়া অনুবাদ, মৃগেন্দ্ৰ নাথ ৰায়চৌধুৰী, লয়াৰ্চ বুক স্টল, গুৱাহাটী, ১৯৭৪, পৃ-৫
১০) মিলচ ৰিপোৰ্ট, পৃঃ ২৮৪
১১) ড০ মীৰা দেৱী, পূৰ্বোক্ত গ্ৰন্থ,পৰিশিষ্ট নং-২,পৃ-৮৬   
১২) Anglo-Assamese Relations 1771-1826, S.K.Bhuyan, page-86
১৩) ড০ মীৰা দেৱী, পূৰ্বোক্ত গ্ৰন্থ, পৃ-৭
১৪) শান্ত বৰ্মন, পূৰ্বোক্ত গ্ৰন্থ, পৃঃ ৬০  
১৫) ড০ মীৰা দেৱী,পূৰ্বোক্ত গ্ৰন্থ, পৰিশিষ্ট নং-১,পৃ-৮৫